İlmi
Küçük yaşta Kur`an`ı ezberledi. Bilgisini artırmak için Bağdat, Diyarbakır, Hıns ve Hayfa şehirlerine gitti. Onyedi yaşında Şam`a giderek oradaki alimlerden dersler aldı. Kahire`de kıraat, tefsir, hadis ve fıkıh ilimlerini öğrendi. Dönemim ünlü alimi İbn-i Hacer Askalani`den hadis ve fıkıh dersleri aldı. Sahih-i Buhari`nin eserlerini çalıştı.Kahire`de ders vermeye başladı. Zamanla tanınan ve sayılan bir alim oldu. Şam`da dersler verdi. Daha sonra Molla Yegan`ın teklifi üzerine İstanbul`a geldi. Bu dönemde Şafii mezhebinden Hanefi mezhebine geçti. Molla Yegan tarafından II. Murad ile tanıştırıldı. II. Murad onu önce dedesi Murad-ı Hüdavendigar Gazi`nin medresesine atadı. Sonradan Yıldırım Medresesi`ne tayin etti.
şştavizvermez tavrı padişahın hoşuna gitmişti. Molla Gürani`ye gerekirse şehzadeyi dövebileceğini bile ima etti ancak Gürani buna gerek kalmadan kısa zamanda Şehzade Mehmed`i dizginlemeyi başardı.
Şehzade hocasına büyük bir sevgi besliyor saygıda kusur etmiyordu. Onun sayesinde kısa zamanda Kur`an`ı hatmetti ve birçok alanda bilgi sahibi oldu. II. Murad oğlunun Kur`an`ı hatmettiğini duyunca Molla Gürani`ye büyük miktarda mal ve para hediye etti.
Fatih`in padişahlık dönemi
II. Mehmed padişah olunca Molla Gürani`yi vezir yapmak istedi. Gürani, bu makam için bekleyen ve çok çalışan birçok değerli insan olduğunu, kendisinin vezir olmasının onların şevkini kıracağını ve padişaha faydadan çok zarar getireceğini söyleyerek bu teklifi kabul etmedi. Kadaskerlik, müderrislik ve Bursa kadılığı yaptı. Bir müddet Mısır Sultanı Kayıtbay`ın yanında bulundu. Fatih`in geri çağırması üzerine İstanbul`a döndü ve yeniden kadaskerlik ve Bursa Kadılığı yaptı.1480 yılında dördüncü Osmanlı şeyhülislamı oldu. Adaleti ve dürüstlüğü ile herkesin sevgisini kazandı. Dört cami, bir Dar-ül Hadis Medresesi, bir hamam inşa ettirdi. Dersler vermeye devam etti.
Molla uzun boylu, gür sakallı, vakur ve heybetliydi. Saraya pek sık gitmez, vezirlere isimleri ile hitap ederdi. Bir bayram günü padişah saraya davet edince çamuru bahane ederek gitmek istemedi. Padişah onun gelmesinin kendileri için bir bayram olduğunu söyledi ve sarayın sahanlığına kadar at sırtında girmesine müsade etti.
Fatih Sultan Mehmed`e çok nasihat eder, işlerinde yardımcı olurdu. Ona karşı duyduğu samimi sevgi ve alaka sebebiyle, yeri geldikçe tenkid etmekten de çekinmezdi.
Vefatı
Molla sekiz sene şeyhülislamlık yaptıktan sonra rahatsızlandı. İstanbul`daki konağında kendisine bir yatak hazırlattı. Yanına toplanan hafız öğrencilerine ``"Bugün üstünüzde olan hakkımı ödeme gününüzdür,"`` dedi. Aynı gün kendisi ölene kadar Kur`an okumalarını istedi. Vezirlerden Davud Paşa ağlıyordu. Molla ona ``"Ey Davud, kendi haline ağla! Ben dünyada rahat ve huzur içinde yaşadım. Allahü tealadan ümidim odur ki, ömrümün sonunda da, son nefeste de selamet üzere olurum,"`` dedi. Cenaze namazını II. Bayezid`in kıldırmasını ve borçlarını ödemesini vasiyet etti. Ayrıca mezarı başına getirilince ayağından çekilerek mezara konulmasını vasiyet etti.1488 yılının kışında bir ikindi vakti vefat etti. II. Beyazıd cenaze namazını kıldırdı ve kalan borçlarını ödedi. Ancak kimse ayağından sürüklemeye cesaret edemedi. Hasır üzerinde taşınarak mezarına kondu.
Kabri, Aksaray - Topkapı arasındaki eski tramvay yolunun sol tarafında bulunan kendi yaptırdığı camiinin önündedir.
Eserleri
- Gayet-ül-Emani fi Tefsir-i Seb`il-Mesani
- El-Kevser-ül-Cari ala Riyad-il-Buhari (Sahih-i Buhari`ye yazdığı şerh)
- Şatıbiyye Kasidesi`nin Ca`beri şerhine dair bir haşiye
- Keşf-ül-Esrar an Kıraat-il-Eimmet-il-Ahyar
- Şerh-i Cem`ul-Cevami (fıkıh usulüne dair)
- Aruz ilmiyle ilgili bir kaside
Lakapları
- Diyar-ı Rum`un, Anadolu`nun alimi
- Şerefüddin
- Şihabüddin
Kaynakça
- İslam í‚limleri Ansiklopedisi, c.12, s.298
- Osmanlı Müellifleri, c.2, s.1
