Fertlerin iktisadi imkanlarını tesbit etmek suretiyle kişinin ekonomik gücüne, senelik kazancına göre tarih edilecek verginin tesviyesi amacına yönelik olarak Osmanlı Devleti`nin önemli bir kesiminde emlak, arazi, hayvanat ve temettüat sayımları sonucu oluşan ve kısaca adına Temettüat Defterleri denen defter koleksiyonları Osmanlı taşrasına ilişkin tahlili çalışmalar için önemli istatistiki verileri kapsar.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi`nde, Maliyeden Müdevver Defterler ve Kamil Kepeci Tasnifi içinde yer alan bu defterler; 1988 yılında tasnif edilerek araştırmaya açılmıştır. Dokuz katalog içinde yer alan 17447 defterin büyük bir kısmı 1260/1261 (1844/1845) tarihinde yapılan tahrirlere aittir.
Defterlerin tasnifi ve kataloglanması, dönemin idari yapısı dikkate alınarak eyaletlere göre yapılmıştır. Her eyalet kendi içinde alfabetik olarak kazalara ayrılmış ve numaralandırılarak özet bilgilerle kataloglara işlenmiştir. ML. VRD. TMT. olarak kotlanmış ve araştırmacıların hizmetine sunulmuştur.
Temettuat defterlerine şehir, kaza, kasaba, nahiye, köy, mezra ve çiftlik gibi tüm yerleşim birimlerinde yaşayan müslüman ve gayrimüslim ahalinin emlak, arazi ve gayri menkulleri ile bütün cins ve evsaftaki hayvanlar ve yetiştirmiş oldukları ürünler teker teker yazılmıştır. Bu özellikleri ile Temettuat Defterleri Osmanlı taşra iktisadi ve sosyal yapısına ait istatistiksel verileri içermektedir.
Bu defterlerde, hane reislerinin isim ve şöhretleri, unvanları, lakapları, meslekleri, resmi görevleri ve etnik yapıları gibi bütün ayrıntıların verilmiş olması sosyal tarih açısından önemli bir kaynak olarak değerlendirilmelidir. İsimlerde kişiyi tanıtıcı bilgi olarak verilen yer adlarından yer değiştirme (göç) durumlarını tespit etme imkanı vardır.
Temettuat defterlerinde köy ve mezralara kadar müslüman ve gayrimüslim haneler hakkında bilgi bulunması etnik demografinin analizine imkan sağlamaktadır. Gayrimüslim kesimin müslüman kesime mukayesesi ile nüfus oranları, iş kolları dağılımı, gelir durumları, toplam hasıla içindeki gelir ve vergi payları gibi sosyal ve iktisadi sonuçlar çıkartılabilir. Bu defterlerde vergi mükellefi olarak hane reisinin ismi yazılmıştır. Dolayısıyla ortalama bir hane nüfusu üzerinden yaklaşık toplam nüfusu bulmak mümkündür. Ayrıca hane reislerinin isimleriyle birlikte kullanılan sıfatlar ve unvanlar sosyal bakımdan bir özellik olarak incelenebilir. Hane resilerinin mesleklerinin köy ve kentlere göre dağılımı, mesleklerin gelir durumu ve mesleklere göre, bu işle uğraşanların refah seviyesinin tespit edilmesi mümkündür. Bu defterlerde sosyal amaçlı tesisler (mederese, mektep, cami vb.) hakkında bilgilere yer verilmemiştir. Ancak eğitim ve din hizmeti yürüten görevliler hakkında değerlendirmeler yapılabilir. Mesela bunlardan bazılarının vergiden muaf oldukları belirtilmiştir.
Temettuat sayımlarının amacı, vergi sisteminde yapılacak düzenleme için gerekli bilgilerin toplanmasıdır. Bu sayımlar, servet ve kazancı esas alan, herkesin ödeme gücüne göre vergilendirilmesi için yapılan bir çalışmadır.Bu nedenle defterlerde hane halkının arazi, hayvanat durumu ve gelirleri, ticaret, zanaat gelirleri, gayri menkullerine ait gelirleri ile vergi çeşitleri ve miktarları hakkında bilgiler verilmektedir.
Bu bilgiler ışığında ziraat alanlarının miktarı, toplam ekili ve nadas alanlar, üretim yapılan toprakların durumu, ürün çeşitleri ve sağlanan hasılat toplamı, toprağın dönüm başına verimliliği, zirai işletmelerin büyüklüğü gibi, şehir ve kırsal alanlar ölçeğinde mukayeseli değerlendirmeler yapmak mümkündür. Ve yine, hayvan çeşitleri ve gelirleri hakkındaki bilgiler ile şehir-köy ekonomisinde hayvancılığın yeri konusunda sonuçlar çıkarılabilir. Ayrıca gayri menkullerden değirmen, han, hamam ve dükkan gibi gelir kaynaklarının yıllık gelirleriyle diğer özellikleri incelenebilir.
Defterlerde mesleklere ait bilgiler önemli bir yer tutmaktadır. Meslekler sınai, ticari, hizmet işkolu vb. olarak sınıflandırılıp değerlendirilerek incelenen bölge içinde ve ülke genelinde mukayeselerle devletin bütünü içerisinde bu anlamda yorumlar yapılabilir.
Temettuat sayımlarına göre düzenlenmek istenen yeni vergi sisteminin en önemli özelliği, vergi yükümlüğünün şahıs planında değerlendirilmesidir. Bu amaçla defterlerde, vergi mükellefinin adı, vergiye esas olan gelir kaynağı, kaynağın yıllık geliri ve bu gelire göre tarh edilen vergi-yi mahsusa ve öşür miktarı verilmektedir. Bu esnada öşür vergisine tabi ürünler hınta(buğday), şair(arpa), bağ, bahçe, bostan ve arı kovanı ayrı ayrı belirtilmiştir. Temettuat defterlerinde toplam vergi yükü ve toplam hasılat içerisinde vergi yükünün payı, vergilerin dağılımı, şehir-köy, müslüman-gayrimüslim kesimler arasında vergi dağılımı bilgilerinin yorumlanmasıyla iktisadi sonuçlara ulaşmak mümkündür.
