Anadolu'da Kurulan Ilk Türk Devletleri (Beylikleri)

Anaoldu'da kurulan ilk Türk devletleri; [Saltuklular], [Mengücekler], [Danişmentler], [Artuklular]. Bu Türk devletleri kısaca şu şekildedir:

[Saltuklular]

Beyliğin merkezi olan Erzurum ve civarı, Alp Arslan'ın komutanlarından Ebûlkasım Saltuk tarafından fethedilmişti . Oğlu Ali Bey ise devletin asıl kurucusu sayılır. Ali Bey'in oğlu İzzettin Saltuk zamanında Saltuklular en güçlü dönemlerini yaşamışlardır (1132-1174). Bayburt, Kars, Oltu, İspir, Tercan ve Trabzon havalisi beyliğe dahil edilmiştir. İzzettin Saltuk, bölgedeki diğer Türk beyleri ile iş birliği yaparak Gürcülere karşı başarılı savaşlar yaptı. Ayrıca Trabzon Rumlarıyla da mücadele etti. Gürcüler üzerine sefere çıkan Türkiye Selçukluları hükümdarı 2. Süleyman Şah, Saltuklu Beyi Melikşah'tan Erzurum'u alarak bu devlete son vermiştir (1202). * Doğu Anadolu'da kuruldu. * Kurucusu Satuk Bey'dir. * Erzurum, İspir, Oltu, Kars, Bayburt bölgelerinde faaliyet gösterdiler. * Haçlılara ve Gürcülere karşı mücadele ettiler. * Anadolu Selçuklu Devleti tarafından yıkıldı.

[Mengücekler]

Alp Arslan'ın komutanlarından emir Mengücek, Erzincan ve Kemah çevresini fethederek bu devletin temelini atmıştır. Beylik hakkındaki ilk bilgiler oğlu İshak zamanında başlar (1118-1142). Danişmentlilerin hâkimiyetini tanıyan İshak'ın ölümünden sonra devlet iki kola ayrıldı (1142). Oğullarından Davud Erzincan ve Kemah'a; Süleyman ise Divriği'ye hakim oldu. 1. Erzincan-Kemah Kolu: Şebinkarahisar'ı da içine alan bu kol, Alaaddin Keykubad tarafından ortadan kaldırıldı (1228). 2. Divriği Kolu: Bu kol hakkında fazla bir bilgi olmamakla birlikte, 1250 yılına kadar Selçuklu hâkimiyeti altında varlığını sürdürdüğü bilinmektedir. Mengücekler zamanında özellikle Erzincan ve Divriği birer kültür ve ticaret merkezi durumuna gelmiştir. * Erzincan, Kemah ve Divriği civarında kuruldu. * Kurucusu Mengücek Gazi'dir. * Rum ve Gürcülere karşı mücadele etti. * Anadolu Selçuklu Devleti tarafından yıkıldı. * Divriği Ulu Camii bu dönemde yapılmıştır.

[Danişmentliler]

Sivas merkez olmak üzere Tokat, Niksar, Amasya ve Kayseri civarında kurulmuştur. Devletin kurucusu Melikşah'ın komutanlarından Danişment Gazi Ahmed Bey'dir. Rivayete göre Türkmenlere öğretmenlik yaptığı için Dânişmend Gazi diye anılan Ahmed Bey,Türkiye Selçukluları Sultanı Süleymanşah'ın ölümüyle nüfuzunu daha da artırdı. Ankara, Kastamonu, Çankırı'yı ele geçirdi. 1.nci Kılıçarslan ile beraber Haçlılara karşı savaştı ve Antakya Haçlı Prensi Bohemond'u esir ederek Malatya'yı ele geçirdi. Yerine geçen oğlu Gazi Bey zamanında devlet en güçlü devrini yaşamıştır (1104). Öyle ki Türkiye Selçukluları ve Bizans'ın iç işlerine müdahale eder oldular. Gazi Bey, Haçlılardan Konya'nın geri alınmasına (1116) ve taht mücadelesinde desteklediği 1.nci Mesud'un burada sultan ilân edilmesine yardım etti. Danişmentliler, her zaman Haçlılara ve Bizans'a karşı başarılar kazanmışlar ve fethettikleri toprakların Türkleşmesini sağlamışlardı. Bu sebeple Türkiye Selçukluları, Türkler arasında itibarı çok fazla olan Danişmentlileri en büyük rakipleri olarak görmüşlerdir. Nitekim taht mücadelelerinden faydalanan 2.nci Kılıçarslan, Danişmentli şehirlerini ele geçirerek bu devlete son vermiştir (1178). * Yozgat, Tokat, Niksar ve Sivas civarında kuruldu. * Kurucusu Danişment Gazi'dir. * Haçlılarla mücadele etti. * Bir dönem A.S.D'nden daha güçlü hale gelmişlerdir. * Anadolu'nun ilk medresesi olan Yağıbasan Medresesi bu beylik tarafından yapıldı. * Anadolu Selçuklu Devleti tarafından yıkıldı.

[Artuklular]

Devlet adını Oğuzların Döğer boyundan Eksük-oğlu Artuk Bey'den alır. Anadolu'nun fatihlerinden olan Artuk Bey, hizmetlerinden dolayı Suriye Meliki Tutuş tarafından Kudüs valiliğine getirilmişti. Ancak Kudüs'ün Fatımîlerin eline geçmesi üzerine (1098) Artuk'un oğulları Sökmen ve İl-Gazi burada tutunamadılar. Selçuklular tarafından kendilerine verilen bölgede, üç kol hâlinde, Artuklu devletini kurdular. Hasankeyf-Amid (Diyarbakır) Artuklu Kolu (1101 - 1231): Artuk Bey'in oğlu Sökmen tarafından Hasankeyf'te (Hısn-ı Keyfâ) kuruldu. Nurettin Mehmet zamanında, Selahaddin Eyyubî'nin de yardımıyla Diyarbakır (Amid) ele geçirildi (1183) ve burası Artukluların merkezi oldu. Mardin Artuklu Kolu (1108 - 1409): Artuklu şubeleri içerisinde en güçlü ve uzun ömürlü kolu oluşturur . Artuk Bey' in diğer oğlu İl-Gazi tarafından Mardin'de kurulmuştur (1108). İl-Gazi Halep halkının isteği üzerine Halep'e girmiş ve oğlu Temurtaş'ı burada bırakmıştır. Oğlu Temur- taş, İl-Gazi gibi bölgedeki Haçlılarla mücadele etmiş; Güçlü devletler arasında kalan Mardin Artukluları, Eyyubîler ve Selçukluların hâkimiyetini tanımışlardı. 1243' de ise İlhanlılar'a bağlandılar . Nihayet, Mardin'i alan Karakoyunlular bu devlete son verdiler (1409). Harput Artuklu Kolu (1185 - 1234): Hasankeyf koluna hükümdar olamayan Ebûbekir, Harput'a gelerek, Harput Artuklu kolunu kurmuştur (1185). Alaaddin Keykubad'ın Harput'a girmesiyle bu kol sona ermiştir (1234). * Artuk beyin oğulları tarafından Güneydoğu Anadolu'da kuruldu. * Daha sonra üç kısma ayrıldı. Hasankeyf, Mardin ve Harput (Elazığ) Artukluları. * Hasankeyf Artukluları haçlılara karşı başarılı şekilde mücadele etti. Eyyubiler tarafından yıkıldı. (1231) * Mardin Artukluları haçlılara karşı başarılı şekilde mücadele etti. Karakoyunlular tarafından yıkıldı.(1409) En uzun yaşan koldur. * Harput Artukluları ise Anadolu Selçuklu Devleti tarafından yıkıldı.(1234) Not: Anadolu'da kurulan ilk Tür Beylikleri Anadolu'nun Türkleşmesine büyük katkıda bulunmuşlar ve Anadolu'da çok sayıda mimari eser yaparak Anadolu'yu bayındır hale getirmişlerdir. İlk Türk Beyliklerinin Önemi * Haçlı, Bizans ve Gürcülere karşı başarılı mücadeleler verdiler. * Anadolu topraklarını Haçlılara karşı korudular. İslam dininin koruyuculuğunu yaptılar. * Bulundukları şehirlere bayındırlık hizmetleri yaptılar. (Medrese, han, hamam, kervansaray, darüşşifa, çeşme) * Anadolu'nun hızlı bir şekilde Türkleşmesini sağladılar.