Sicillerde ayanın, ihtiyar-ı vilayet olarak da geçtiğini görmekteyiz. í‚a€›yan-ı vilayet tabiri kullanılırken, vilayet kelimesi şehir anlamında değildir. Mahalli ayan olarak algılamak gerekir. Zira kaza, nahiye ayanları da aa€›yan-ı vilayet olarak tabir edilmektedirler. Bu terimi “mahalli eşraf” şeklinde tercüme etmek en uygun bir nitelendirme şekli olacaktır.
Osmanlı Devleti`nin kuruluşundan yıkılışına kadar olan sürede merkez yönetiminin dışında olan taşrada yerel güçlü aileler etkin bir biçimde söz sahibi olmuşlardır. Bu kişiler “vücuh-ı memleket” (memleketin ileri gelenleri) diye de adlandırılmışlardır. Bunların içinden zaman zaman ünlü yöneticiler, valiler, kadılar ve üst düzeyde görevliler çıktığı gibi, genellikle yerel yönetimde söz sahibi olmuşlar, şehir ve kasabalarda hükümet görevlileri ile birlikte etkinliklerini sürdürmüşlerdir. Uzun süren savaşlar neticesinde, merkezi otoritenin iyice zayıfladığı XVIII. yüzyılda, ayanlar kuvvetlerini daha da artırmaya başlamışlardır. Devlet hemen hemen her konuda, eşkıyaların yakalanması, isyancıların cezalandırılması, orduya asker alımı ve bu askerlerin ihtiyaçlarının temini, İstanbul`a erzak ve zahire gönderilmesi, Anadolu`da zuhur eden karışıklıkların giderilmesi, vergilerin toplanması ve buna benzer pek çok hususta ayanlardan faydalanma yoluna gitmiştir. Devletin bütün bu ihtiyaçları zaman zaman yerine getirilmişse de, çoğu zaman ihmal edildiği veya kasten yapılmadığı göze çarpmaktadır.
Merkezden gönderilen hemen her ferman, buyruldu veya mektupta ehl-i örfü temsil eden idarecilerden sonra “aa€›yan-ı vilayet ve iş erleri” ifadesi yer almaktadır. Gönderilen bu hükümlerde, ayan hitabının bulunması, devletin bu zümreyi bir yerel idareci olarak gördüğünün işareti olarak nitelendirebiliriz.
Orduya asker temininde ayanlar ön plana geçmekteydi. Özellikle XVIII. yüzyılda, Osmanlı ordusunun önemli kısmını ayanlar tarafından toplanan, kendi bölgelerinde bulunan yerli gönüllüler oluşturuyordu. Savaş durumunda, ilgili ayan gönüllü askerlerin her türlü bakım ve masrafı için bölge gelirlerinin bir kısmını kendine ayırma, askerleri seferber etme ve savaşa gönderme hakkına sahip bulunuyordu. İktisadi alan içerisinde aa€›yan-ı vilayetin, alınıp satılan mallar üzerinde kadı ile birlikte narh koyma (fiyat belirleme) gibi bir vazifesi de bulunmaktaydı. Mesela, kasaplarda satılan koyun etinin kıyyesi 10 akçe, keçi eti 8 akçe, sığır eti 6 akçe olarak tayin edilmesi, aa€›yan-ı vilayet arasında yer alan kişiler vasıtasıyla olmuştur. Ayrıca bakkallarda satılan diğer gıda maddelerinin de narhı aa€›yan-ı vilayet marifetiyle gerçekleşiyordu.
Ayrıca 1129/1717 senesi için toplanan imdad-ı seferiyye ve diğer vergilerin tahsil ve tesliminde aa€›yan-ı vilayet toplayabiliyordu.
Zaman zaman baş gösteren eşkıya hareketlerinin bastırılmasında ayanlara özellikle ihtiyaç duyuluyordu. Gerek asker taifesinden gerekse diğer harici eşkıya güruhundan halk çok eziyet görüyordu.
Sonuç olarak ayanlar, diğer sancak yöneticileri ile meydana gelen yönetim zincirinin bir halkasını oluşturmuştur. í‚yanlık Tanzimat`a kadar varlığını çok iyi şekilde sürdürmüş, sonrasında tamamen ortadan kalkmıştır. İlk kurulduğu andaki amaçlarından hayli uzaklaştığı için, sonraki yıllarda ayanlık gereği kadar yararlı olamamıştır.
