- Türkçe bir sözcüğün ilk ünlüsü kalınsa, sonraki ünlüleri de kalın; ilk ünlüsü inceyse, sonraki ünlüleri de ince olur. Bu durumda kalın ünlüler olan ``a``, ``ı``, ``o``, ``u`` ünlülerini sözcük içinde yine ``a``, ``ı``, ``o``, ``u`` ; ince ünlüler olan ``e``, ``i``, ``ö``, ``ü`` ünlülerini de yine ``e``, ``i``, ``ö``, ``ü`` takip edecektir. Örneğin:
çamaşır (``a``, ``a``, ``ı``)
yukarıda (``u``, ``a``, ``ı``, ``a``)
incelik (``i``, ``e``, ``i``)
süpürge (``ü``, ``e``)
görüntü (``ö``, ``ü``)
- Bu kurala uymayan pek az Türkçe sözcük vardır: ``şişman``, ``anne``, ``elma``, ``kardeş``, ``hangi`` ... Bu sözcükler de zaman içinde yapılarında meydana gelen değişiklikler nedeniyle uyuma aykırılık göstermiştir.
ana - anne
karındaş - kardeş
hangı - hangi
alma - elma
- Türkçeye yabancı dilden girmiş olan sözcüklerde bu uyuma bağlı değildirler. Bu nedenle de bu kurala uyabilir yahut aykırılık gösterebilirler:
- Bileşik sözcükler iki ayrı sözcüğün birleşmesinden oluştuğu için bunlarda büyük ünlü uyumu aranmaz.
- Sözcüklere eklenen bazı ekler ise bu kurala uymayarak istisna oluşturabilir.
-yor`` : Eylemlerde ek gibi kullanılan (ancak aslı eylem olan) -yor` un ünlüsu sözcüklere eklenirken değişmez. Haliyle de ince ünlüleri barındıran sözcüklere eklendiğinde ``büyük ünlü uyumu``nu bozar.
kalınlarla: bul-u-yor incelerle: görün-ü-yor
al-ı-yor sevin-i-yor
otur-u-yor bilin-i-yor
-ken`` :
kalınlarla: ağlar-ken incelerle: biter-ken
bakar-ken gelir-ken
leyin`` :
kalınlarla: sabahleyin incelerle: geceleyin
akşamleyin
-(i)mtırak`` : Bu ekin başındaki ``i`` uyum gösterse de ekin yapısındaki ``ı`` değişmez.
kalınlarla: sarımtırak incelerle: yeşilimtırak
ki``: Bu ekin ünlüsü dilimizdeki bazı sözcüklerde (``bugün-kü``, ``dün-kü``, ``öbür-kü``) yuvarlaklaşmışsa da genel olarak genel olarak kalın ünlülerden oluşan sözcüklere eklendiğinde uyumu bozar.
kalınlarla: sabah-ki incelerle: gece-ki
akşam-ki beri-ki
yarın-ki
gil`` :
kalınlarla: babamgil incelerle: dedemgil
Kaynaklar
- ERGİN, Muharrem (1985), Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 5. Baskı
- Ana Yazım Kılavuzu, Ömer Asım Aksoy, Adam Yayınları, İstanbul, Eylül 2004, 23. Baskı
