Denizaltıda dikey ve yatay olmak üzere iki hareket vardır. Denizaltıda dikey hareket:Dalma ve çıkma olarak tarif edilir. Dalmak için denizaltı basınca dayanıklı sarnıçlarına su alır. Ağırlaşan denizaltı dalışa geçer. Satha tekrar çıkabilmek için alınan su dışarı atılır. Bazı denizaltılarda ise mukavim tekne dışında yer alan mukavim olmayan dalma sarnıçları vardır. Denizaltılara yatay hareketi ise pervane motoru sağlar. Ayrıca yatay ve dikey hareket, ufki ve amudi dümenlerle yönlendirilir. Modern denizaltılarda dalışı hızlandıran gemi baş tarafında yer alan burgu ufki dümenler mevcuttur.
Ana mukavim tekne, denizaltının dalabileceği umku (derinliği) tayin eder. Mukavemet denizaltı teknesinin şekli ile de ilgilidir. Daire kesitli sigara biçimindeki denizaltı basınca dayanıklıdır. Ceviz gibi küre denizaltı daha mukavim olup, çok derine dalabilir, ancak hidrodinamik yapı silindirik şekli ön plana geçirmiştir. Ayrıca denizaltıda mümkün mertebe az delik olmalıdır. Buna rağmen Periskop, Anten, Şnorkel, Çıkış kaportası, Torpido kapakları gibi birçok delik vardır. Bu delikler su sızdırmaz bir şekilde kapatılır.
Mukavim tekne dışında kule ve dalma sarnıçları vardır. Dalma sarnıçları bazan geminin başında ve kıçında; bazan da bütün bünyeyi yorgan gibi sararcasına yer almıştır. Her dalma sarnıcında iki delik vardır. Bir delik altta olup, dalışta su bu delikten girer. Diğer delik yukarıda olup, dalış yapılacağı vakit açılarak sarnıçtaki havanın kaçmasına yarar. Boşalan hava yerine su dolunca, denizaltı dalışa geçer. Tekrar su üstüne yükselebilmek için yukardaki delikten sarnıca bu defa hava üflenir. Basınçlı hava sarnıçtaki suyu alt delikten dışarı atınca, denizaltı yukarı çıkar.
Denizaltının dalışı gemi pervanesine yol vererek, dümenler kullanarak hızlandırılır. Geminin su altında dengeli olarak durabilmesi için gemi içinde ayrıca suyu birbirine nakleden tirim (denge) sarnıçları vardır. Geminin aşağı yukarı hareketini hassas olarak ayarlayan bir de nazm (telafi) sarnıçları vardır.
Kapalı bir hacim olan Klasik ve Nükleer denizaltıda, makine ve cihazların hacimleri dışında kalan hacme serbest hacim denmektedir.Bu serbest hacimde personelin soluduğu hava ile birlikte çeşitli kaynaklardan çıkan gaz ve parçacıklarda bulunur.Bunlar;
- Personelin ürettiği karbon dioksit,
- Cihazlardan çıkan ozon,
- Dizellerden çıkan karbon monoksit-kurum-motorin buharı-yağ buharı,
- Pillerden çıkan stibin-hidrojen,
- Mutfaktan çıkan yağ buharı,
- Elbiselerden çıkan parçacıklar ve sigaradan çıkan kül-karbon dioksit.
Klasik denizaltıda mecbur kalınmadıkça bu atmosfer şnorkel işlemi ile değiştirilir.Nükleer denizaltıda deniz suyunun elektrolizi sonucu elde edilen oksijene diğer solunum gazlarının ilavesi ile değiştirilir.
Her iki gemi tipinde de bu karışımdaki parçacıklar Filtrelerden ve Statik toz tutuculardan geçirilerek süzülür.Diğer gazlara nisbeten fazla olan ve başlangıçta gemi içi atmosferde binde bir olan karbon dioksit, klasik denizatıda serbest hacime-personel sayısına bağlı olarak bir süre sonra yüzde 1.9 seviyelerine ulaştığında hava yüzde 98 sodyum hidroksit-yüzde 2 sodyum silikat`tan oluşan karbon dioksite aç bir madde tanecikleri ile dolu “Kalipatron” kutularından geçirilir.Bu sayede boğucu olan bu gazın oranı,düşünme hızını yavaşlatan yüzde iki seviyesine yükselmeden sabit tutulur.Başlangıçta yüzde 21 oranında olan oksijen, yüzde 18 sınırından sonra tüplerden personelin harcama miktarınca kontrollu bir şekilde bot içi atmosfere verilmektedir.
3-Denizaltıda acil durumlar: Bir denizaltı için en tehlikeli acil durum yangındır.Akaryakıt,elektrik,metal ve adi (kağıt-bez) yangınlar doğru teşhis edilmeyip yanlış müdehalede,çok çabuk birbirlerini tetikliyebilmektedirler.Yangın bakımından geminin bütününü riskli kabul edilip Kontrol-Bakım-Kayıt ile bu risk kontrol altında tutulmaktadır.
Satıhta veya dalmış haldeyken başka gemiyle çarpışma sonucu veya tekne delinmesi/basınçlı deniz suyu devrelerinde hasar sonucu bot dahiline yüksek basınçlı su girmesi de diğer bir acil durumdur.Giren deniz suyunun “Pil asidi” ile karışması halinde sarımsak kokulu zehirleyici,”Klorin” gazının çıkmasına sebebiyet verirerek,ikinci bir acil durumu tetikleyebilir.Bu nedenle hassas durumdaki denizaltının seyirlerinde, diğer gemilerin rota-sürat-mesafe değerleri devamlı takip edilmekte ve tekne saçı,kaynak yerleri,denizsuyu basıncına dayanıklı boru devrelerinin sörveyi periodik olarak yapılmaktadır.
Geminin çeşitli faaliyetlerine göre acil durumlar çeşitlenmektedir.
Klasik Denizaltılar
`` bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bakınız:- I. Dünya Savaşı`ndan önce denizaltılar
- I. Dünya Savaşından Günümüze Klasik Denizaltıların Gelişimi
- 20. Yüzyıl Başı Dünya Denizaltıcılığı
Makine devrine geçilmeden önce insanoğlu su içinde dalma ve seyir yapabiliyordu. Denizaltının ilk olarak resmini çizen Leonorda Da Vinci`dir. William Bourne 1580 senesinde denizaltı dizaynını gerçekleştirdi. Çok basit de olsa Cornelius Von Drebnel ilk olarak denizaltıyı tatbik sahasına koydu. Drabnel, 1620 yılında küçük üstü kapalı bir tekne yaparak, nehrin 4-5 metre derinliğinde, yürütmeyi başardı.
1653 yılında Fransuva De Son adında bir Fransızın aynı biçimde bir tekne ile yaptığı başarılı denemelerden sonra, 1720 yılında Simons adında bir İngiliz daha geliştirilmiş bir tekne kullandı. Aynı yıllarda Türk mühendisleri de İstanbul`da padişah Üçüncü Ahmed`in huzurunda bir çeşit denizaltı denemesi yapmışlar ve başarılı olmuşlardır. 1776 yılında David Busnell adında bir Amerikalı, kaplumbağa adını verdiği yumurta biçiminde biri yatay biri dikey olmak üzere iki pervaneli, pervaneleri içeriden elle döndürülen bir tek kişilik denizaltısıyla denemeler yaptı. Nihayet buharlı gemiler üzerinde yıllarca çalışmış olan Fultan Naytilus, kendi adını verdiği, gerektiğinde suya dalabilen bir buharlı denizaltı yaparak Fransız İmparatoru Birinci Napolyon`a armağan etti.
Savaş gemisi olarak ilk defa 1887`de İspanyol J. Peral batarya ile çalışan denizaltısını yaptı. Bunu 1888`de Fransız Zede takip etti. 1902`de ise Almanlar en başarılı denizaltıyı yaptılar.
Yüzyıl başında Başta Almanya,ABD ve Rusya olmak üzere pek çok ülke denizaltına inmek ve var olan araçları geliştirmek için çalışmalar yapmış ve yeni tasarımlar ortaya çıkarmışlardır.
Askeri denizaltılar özellikle I. Dünya Savaşından sonra önemli gelişmeler kaydetmişler ve günümüz klasik denizaltı tasarımlarının temelini oluşturan güvenli,hızlı,manevra kabiliyeti yüksek araçlar haline dönüşmüşlerdir.
Klasik denizaltılarda tahrik gücü olan dizel makinelar ve bunlara bağlı jeneratörler kullanılır. Jeneratörlerin ürettiği elektrik enerjisi denizaltı bataryalarını şarj (imla) etmekte ve pervane motorunu çevirmekte kullanılır. Denizaltı dalışta iken yalnız bataryasını kullanabilir. Çünkü hava yeterli olmadığı için dizeller çalıştırılmaz. Bataryaları deşarj (tahliye) olan denizaltı tekrar satha çıkmak mecburiyetinde kalır. Denizaltının tamamen satha çıkmadan dizel çalıştırabilmesi için kuleden su sathına hava borusu uzatılır. Bu boruya şnorkel denir. Ayrıca periskopla da çevre incelenerek herhangi bir çatışma durumunda tedbir alınır.
Nükleer Denizaltılar
Nükleer denizaltılar Şnorkel yapmadan bir denizaltının aylarca su altında kalması mümkündür. Bu ancak denizaltıda nükleer reaktör kullanılmak suretiyle sağlanabilir. Nükleer reaktörün yakıtı birkaç senede bir değiştirilir. Bunlardan 1958`de servise giren USS Nautilus Denizaltısı ilk nükleer denizaltıdır. Bu denizaltı uzun müddet su altında kalabildiği için kuzey kutbunu kaplayan buz tabakasının altından geçmiştir.Nükleer denizaltılar, enerjisini su soğutmalı basınçlı nükleer reaktörlerden sağlar. Reaktörün çevresini saran basınçlı su devresi, diğer su kazanlarına girerek türbünlerde kullanılacak buharı üretir. Bu buhar hem pervane türbününü hem de elektrik jeneratör türbününü çevirir. Bu sistem, hiç hava gerektirmez. Yalnız personele gerekli olan hava kimyasal yollarla temizlenir. Geminin su ve hava ihtiyacı, deniz suyundan özel cihazlarla temin edilir.
Denzialtıların Su Üstü ve Su Altı Seyri
`` bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bakınız: Denizaltılar su üstünde iken süratli gidemezler. Bunun sebebi pervanenin su sathına yakın olması sebebiyle yeterli itme kuvveti sağlayamamasıdır. Ayrıca üst amudi dümen tamamen su üstündedir. Su altında hem sessiz hem de hızlı hareket mümkündür. Denizaltının, su altındaki derinlik ve rotası otomatik cihazlarla yapılır. Denizaltı otomatik seyir yaptırılamadığı hallerde el kumandası ile manevra ettirilir. Denizaltılarda gürültü başlıca problemdir. Bu bakımdan makinaları çok az gürültü yaparak çalışır, pervanesi az gürültü doğuracak şekilde imal edilir. Elektronik cihazların hemen hepsi pasif cihazlardır. Yani yayın yapmadan dışardan gelen sinyalleri alarak değerlendirme yaparlar. Mesela denizaltılar peyklerden gelen sinyalleri değerlendirerek bulundukları sahanın mevkıini tesbit ederler.Denizaltının dalışta dışarıya baktığı tek pencere periskop merceğidir.Su altında görüş kısıtlı olduğundan ve 70 mt derinliktenn sonra karanlık olduğundan,”Derin deniz Köpekbalığı” gibi kördür.Burun kısmına gelen su titreşimi (Sonar) ile derisine gelen elektromanyetik dalgalarla (Radar-Esm) avını bulur ve mevki belirler.
- Kara parçasını görüyorsa oradan aldığı pusula kerterizlerini haritada birleştirerek “Kılavuz seyri” yapar.
- Eğer açık denizde ise,kara parçası yoksa,zaman-sürat-rota ile “Parakete seyri” yapar, haritada yerini belirler.
- Açık denizde ve gece ise periskop telemetresi ile kabaca bir “Astronomi seyri” yapar.
- Periskop derinliğinde iken Radar antenini sürüp sahilin Radar taraması veya İletişim antenini çıkartıp uydu verilerini alarak GPS sistemi ile veya derin umkta iken yerkürenin elektromanyetik alan değişimlerini izleyerek -Nükleer Dz.altıda- “Elektronik seyir” yapar. Her defasında rotasını ve karina yosunlanması ile makine performansına bağlı süratini gerçekler ve derinlikleri,dip yapısını takip eder.
Denizaltı Silahları
`` bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bakınız: Denizaltı Silahları``Klasik denizaltıların silahları torpido,füze ve mayınlardır. Başlığı güdümlü mermi olan torpidolar da vardır. Bu tür torpidolarla denizaltıdan atılan torpido deniz altında bir müddet seyrettikten sonra, baş kısmındaki füzenin ateşlenmesi ile, su sathına çıkan ve satıhtaki veya havadaki hedefi vurabilir. Harpoonlu torpidolar böyledir. Bazı denizaltılar mayın da dökebilirler. Nükleer denizaltılarda nükleer başlıklı füzeler mevcuttur. Balistik füzelerden Polaris`in menzili; 4500 km, Trident`in menzili 7000 kilometredir. Kısa mesafeli Cruise füzeleri ise 400 km menzile sahiptir.
Askeri denizaltılar genellikle saldırı denzialtıları (düşman gemilerine karşı avcı-yok edici olarak tasarlanan) ya da stratejik balistik füze denizaltıları (gizli bir konumdan kara temelli saldırıları başlatmak üzere tasarlanan) olarak sınıflandırılırlar.
Denizaltılar, hem silahları kullanmak, hem de normal seyrini yapmak için muhtelif cihazlardan istifade eder. Dalmış bir gemi sağır ve kördür. Ancak denizaltılarda kullanılan sonar cihazı geminin su içindeki cisimleri elektronik yolla ekranda görmesini sağlar. Su içindeki cisim hareketli ise sesini yine bu cihazla duyar. Denizaltı torpidosunu ateşlemeden önce Cayro pusuladan hedefin ve kendisinin yönünü; sonardan umkunu (derinliğini) ve cinsini, parakete (hızölçer) den sürat ve daha birçok bilgiyi alarak değerlendirmek mecburiyetindedir. Hedefin hızı, seyir açısı, denizin tuzluluk, sıcaklık ve akıntısı da dikkate alınmaktadır. Bütün bunlara ilaveten hedef tarafından yapılan aldatıcı sinyallerin de analiz edilmesi gerekir. Modern denizaltılarda bütün bu bilgiler merkezi kompütürde toplanarak hafızaya önceden verilen harita, ses frekansları gibi arşiv bilgilerinin yardımı ile çok kısa zamanda analiz edilerek netice elde edilir. Modern bir denizaltı, aynı anda denizde ve havadaki hedeflerinden bir çoğuna bünyesinde bulunan silahları aynı anda kullanarak onları bir anda imha edebilme özelliklerine sahiptir.
Denzialtı Tarihinde İlkler
İlk Denizaltında gidebilme fikri : 1578`de İngiliz William Bourne.İlk Başarılı dalış : 1620`de Felemenk Cornellis Drebbel.
İlk Ses hızı üzerine çalışma : 1636`da Marin Mersenne
İlk Hidrodinamik teori : 1640`da Evangelista Torricelli
İlk Elektrostatik makina : 1660`da Otto von Guericke
İlk Basıncın eşyönlülüğü hakkında teori : 1663`te Blaise Pascal
İlk Elektrik iletkenliği incelenmesi : 1729`da Stephen Gray
İlk Gazların kinetik teorisi ve Hidrodinamik üzerine teori : 1738`de Daniel Bernoulli
İlk Akışkanlar dinamiği teorisi : 1744`de Jean d`Alembert
İlk Magnetik indüksiyon : 1750`de John Michell
İlk Denizaltı ile hücum girişimi : 1776`da Amerikalı David Bushnel.Tasarımı "The Turtle".
İlk Kimyasal piller ve volt : 1796`da Alessandro Volta
İlk Magnetik alan içindeki elektrik akımının üzerindeki kuvvetin incelenmesi : 1820`de Andre Ampere
İlk Elektrik ve magnetik alanlar arasındaki Kuvvet kanunları : 1820`de Biot ve Savart
İlk Thermocouple ve thermoelectricity : 1821`de Thomas Seebeck
İlk Elektrik motoru ve Iletken etrafındaki magnetik alanlarının gösterim: 1821 Michael Faraday
İlk Elektrik direnci ve Ohm kanunu : 1827`de Georg Ohm
İlk Elektrik transformer : 1831`de Michael Faraday
İlk Denizaltıdan Roket-Fişek atılması: 1834`de Gen.General Karl Andreevich Schilder.
İlk Temel Periskop ve Ufki dümen ile kullanımı : 1834`de Gen.General Karl Andreevich Schilder.
İlk Işık ve ses için Doppler etkisi teorisi : 1842 Christian Doppler
İlk Batmış denizaltıdan kaçış : 1850`de Alman William Bauer.Serbest çıkış.
İlk Periskop tasarımı: 1854 Fransız Marie Dawey.1872`de prizma kullandı.
İlk Kurşun asitli pili yapan : 1859`da Fransız fizikçi Gaston Plantí©.Asit olarak sülfrik asit kullandı.
İlk Sıkıştırılmış havayı kullanan : 1863`de Fransız Charles Brun&Simon Burgoise.Tasarımı "The Plongeur".
İlk Başarılı hucum : 1864`de Amerikalı Horace Hunley.Tasarımı."The Hunley".
İlk Torpidoyu dizayn eden : 1864`de Robert Whitehead & Giovanni Luppis.
İlk Torpido kovanı dizaynı : 1864`de İsveçli Torsten Nordenfeldt.
İlk Pervaneli Mayını yapan : 1865 Ivan Fyodorovich Alexandrovsky
İlk Pratik içten yanmalı makinayı yapan : 1866`da Alman Nikolaus August Otto ve Eugene Langen.
İlk Dinamoyu yapan : 1873`te Belçikalı Zí©nobe Gramme.
İlk Ufki dümen "sistemi" tasarımı : 1878`de Amerikalı John P.Holland.
İlk Batarya ve DC elektrik motoru ile : 1879 Stepan Karlovich Dzhevetsky (Dzjevetski) tasarımı Type 3
İlk Piezoelectricity-Sonar`ın temeli : 1880`de Pierre ve Jacques Curie
İlk Üstüvane tasarımı : 1884`te Josuah H.L. Tuck.Tasarimi Peacemaker
İlk Batarya ve DC elektrik motoru ile uzun seyir kapasitesi : 1888`de İngiliz Ash & Campbell.Tasarımları "Nautilus".
İlk Hedefe torpido atışı : 1888`de Nordenfelt II tipi Osmanlı denizaltısı"Abdülhamit"
ilk Kemereli insa tekniği : 1893`te Ramazotti.Tasarimi Gusteve Zede
İlk Benzinli Makina kullanımı : 1895`de Amerikalı John P.Holland.Tasarımı "Holland VII"
İlk Gyroscope tasarımı : 1895`te Ludwig Obry.
ilk Dizel makina dizayni : 1897`de Rudolph Diesel.
İlk Ingiliz kanalından sinyal gönderimi : 1898`de Guglielmo Marconi
İlk Periskop sistemi tasarımı : 1902`de Simon Lake.Geliştiren,Sir Howard Grupp.
İlk denizaltıdan Mayın döken denizaltı yapma girişimi : 1904 Mikail Nayetov. Port Arthur.
İlk Dizel Makine kullanımı : 1904`de Fransız yapımı "Aigrette".
İlk Acoustic Telegraph [1] : 1906 N.Nirenberg. Baltic Ship-Building Works`de
İlk Sonar tasarımı : 1906`de Lewis Nixon.
İlk Gyrocompass-Cayropusula tasarımı : 1908`de Elmer A. Sperry.
İlk Kanat açısı kontrollu control pervane kullanımı : 1909 yapımı biten Ivan Bubnov dizaynı "Minoga" denizaltısı.
İlk Ağır güverte silahı konan denizaltı : 1910`larda Alman U 18 denizaltısı.
İlk Uçakla Denizaltıya Baskın Harekatı : 1911 Pilot V.V.Dyosky
İlk Mayın dökücü denizaltı : 1912`de servise giren Rus "Krab" denizaltısı.
İlk Radio-Hidro Acoustic Seyir Sistemi : 1912 Lieutenant A. Shchensnovich.
İlk Acoustic Depth Finder-Akustik İskandil : 1913 K. Shilovskiy
İlk Kurtarma araç ve sistemi dizaynı : 1929-1932 Ad.Charles Momsen tarafından “Momsen Lung” ve “Kurtarma Çanı”.
İlk Şnorkel sistemi planlaması : 1933`de Hollandalı Jan.J.Wıchers.
İlk Torpedo Data Computerli ve teknesi kaynakla birleştirilmiş denizaltı : 1933 Cachalot sınıfı denizaltı.
İlk Denizaltıdan bir araçla personel kurtarma operasyonu : 23 Mayıs 1939`da “Mc Cann Kurtarma Çanı” ile USS Squalus`tan.
İlk Denizaltıdan dalışta Roket atılması: 1942`de Dr. Ernst Steinhoff ve Krvt.Kpt Fritz Steinhoff komutasında "U511".
İlk Şnorkelli dizayn : 1944`de Alman Prof.Walter "Type XXI".
İlk Nükleer gücü uygulayan ve uygulanan denizaltı : Ad. Hyman Rickover ve “USS Nautilus”
İlk Dünya çevresini dalışta dolaşan SSN : 1960 USS Triton.
İlk Balistik Füze atan Denizaltı sınıfı: 1959 SSBN George Washington sınıfı.
İlk Nükleer Türbo-Elektrik Sistemli denizaltı : 1960 SSN USS Tullibee
İlk Derin Umkta Harekat yapan Hızlı denizaltı : 1972 Titanyum gövdeli Rus Alpha sınıfı Lira sınıfı
İlk Yelken önü SLBM atan ve Dünyanın En büyük denizaltısı : 1981 SSBN Typhoon sınıfı Akula/Severstal sınıfı
İlk En küçük Nükleer Güçlü Harp denizaltısı sınıfı : 1983 Fransız SSN Rubis sınıfı.
- Ulaşılan kaynaklardan derlenmiştir.
