Öncül hareket
Temmuz 1915`te Ruslar Bitlis`i işgal etmek için Başhan mevkiine gelmiştir. Bitlis halkı göç için yollara düşmüştür. Ancak Bitlis`teki yerli Türk halkın ve milis kuvvetlerin savunması sonucunda Ruslar Bitlis`e giremeyerek geri çekilmiştir.Ana hareket
Şubat 1916`da Rus askeri ve Ermeni gönüllü tugayları tekrar Bitlis`e gelmiştir. Bitlis`i savunan kuvvetlerin toplamı 1400-2000 kişi arasındadır. Bu birliğin 600 kişilik kısmı milis kuvvetlerden teşekkül etmişti. Piyade Yarbay Ali Çetinkaya komutasındaki Türk birliği, silah, cephane ve asker bakımından kendisinden çok fazla olan Rus ve Ermeni birlikleriyle savaşmak zorunda kalmıştır. Bütün direnmelere rağmen, 3 Mart 1916 günü Bitlis işgal edilmiştir.İşgalden sonra özellikle Rus birliklerinin içerisinde General Antranik`in Ermeni Gönüllü Tugayları şehir merkezine dağılarak, zamanında göç edememiş kimsesiz, yaşlı ve hastaları katletmeye başlamışlardır. Bu durumu Rus Generali Maslofski şöyle anlatmaktadır:
``"Bitlis`in zaptından sonra 3 Mart öğle zamanı Antranik`in komutasındaki 1 inci Ermeni Taburu gece hücumundan evvel arkada bırakılmış olduğundan, boğaza girerken müsaade almadan şehre girmiş ve birçok Türk ailelerin toplanmış oldukları Amerikan Hastanesine koşmuşlar ve intikam kastiyle öldürmeye teşebbüs etmişlerdir."``
Bitlis Geçitleri`nin Rusların eline geçmesi Diyarbakır, Adana, Halep, Bağdat yolunun açılması demekti. Bitlis`in acil olarak geri alınması için XVI Kolordu Bitlis cephesine gönderilmesine ve Mustafa Kemal`in atamasına karar verilmiş.
Mustafa Kemal, 27 Mart tarihinde ile ulaşmış daha sonra karargahını kurmuş olduğu Silvan`a geri dönmüştür. Temmuz ayı sonlarında taarruz için tekrar Bitlis`e gelmiştir. 1 Ağustos 1916 tarihinde taarruz emri verilmiş, 8 Ağustos 1916 tarihinde Bitlis işgalden kurtulmuştur. Anadolu`da işgal edilen vilayetler içinde geri alınan ilk şehirdir.
Etkileri
5 ay 5 gün düşman işgalinde kalan Bitlis, savaş sonrası harabeye dönmüştür. Savaşın ağır faturası halen günümüzde çekilmektedir. Savaşla beraber başlayan göç hareketleri, bütün hızıyla günümüzde de sürmektedir.Bu işgalle beraber Bitlis, ikinci büyük göç olayını yaşamıştır. Göç edemeyip şehirde kalanlar Ermeni kurbanı olurken, göç edenler ise çetin kış şartları altında açlık, sefalet ve çapulcuların kurbanı olmuştur. Göç eden halk, götüremediği 1000`den fazla çocuğunu köprü altlarında, kar kümelerinin yanında ölüme terk etmiştir.
