Osmanlı Kahvehaneleri: Tarihi Derkenar
İsminden hareketle kahvehane a€˜kahve evi` anlamına gelmektedir, ancak ilk ortaya çıktığı tarihten itibaren sosyal ilişkileri şekillendiren ve toplumun geçirdiği toplumsal dönüşümleri yansıtan bir kamusal mekan olagelmiştir. Kahvehane tipi mekanların ilk örnekleri XVI. yüzyılın başlarında Mekke, Kahire ve Şam`da ortaya çıkmış, yüzyılın ortalarında ise İstanbul`a gelmiştir. Ancak, kahvenin daha geniş bir tabanda rağbet görmesi ve kahvehanenin evrensel bir toplumsal kurum olarak yaygınlaşması İstanbul`a gelmesiyle gerçekleşmiştir. Tarihçi Peçevi`ye göre, ilk kahvehaneleri Halepli Hakem adında bir tüccar ile Şamlı Şems adında bir efendi, İstanbul Tahtakale`de, 1554 tarihinde açtılar. Kahve satılan/tüketilen bir yer olarak kurulan kahvehane, kısa zaman içerisinde, bir tüketim mekanından ziyade gündelik hayatın tecrübe edildiği bir mekan haline geldi.Kısa zaman içerisinde kahvehane sayısı hızla arttı, kahve içmek ve yarenlik etmek amacıyla buralarda toplanan muhtelif zümrelerden ve değişik kültür seviyelerinden insanlar, çok hızlı gelişen bir kültürel birikim ortamı, sosyalleşme mekanı, siyasi iktidar karşısında seslerini duyurabildikleri bir kamusallık meydana getirdiler. Ancak, Osmanlı geleneksel toplum kültürünü şekillendiren saray, medrese ve cami dışında, “sivil” bir anlayışla ortaya çıkan kahvehane, XVI. ve XVII. yüzyılların İstanbul`unda, pek sık rastlanmayan bir tepkiyle karşılaştı. a€˜Miskinlerin buluşma mekanı ve fitne yuvası` olarak görülen kahvehane, başta iktidar olmak üzere toplumun çeşitli kesimlerinin tepkisini çekti. 1567 yılında başta Suriçi İstanbul olmak üzere İstanbul`daki bütün kahvehaneler kapatıldı. Hatta IV. Murat, bu gerekçelerle kahvehaneleri top yekun kapatmaya yönelik şiddetli ve kapsamlı girişimlerde bulundu. Sadece Eyüp ve çevresinde 120 kahvehane kapatıldı. XVI. yüzyılın ikinci yarısında ve XVII. yüzyılın ilk yarısında a€˜tehlikeli yerler` olarak görülen kahvehaneler a€˜külliyen` kapatılırken XVII. yüzyılın ortalarından itibaren otorite, a€˜tehlikeyi` önlemek için toptan kapatmak ve yıkmak yerine, yekdiğerlerine a€˜ibret olsun` babında tek tek bazı kahvehaneleri kapatarak bir tür yıldırma siyaseti takip etti.
Ancak kahvehanelerin sayısı günden güne artmaya devam etti. Kanuni Sultan Süleyman`ın hükümdarlığının son dönemlerinde İstanbul`da 50 kahvehane bulunduğu belirtilirken, bu sayı, XVI. yüzyılın sonunda altı yüze ulaştı. XIX. yüzyılın başlarında ise 2.500`lere kadar çıktı. Hem sayı olarak, hem de itibar olarak kahvehanelerin önemi arttı. Kahvehane zaman içerisinde mevcut kültürel ve toplumsal hayatın içerisine dahil olmayı başardı. Kültürün üretildiği ve tüketildiği bir mekan haline geldi. Birçok değişikliklere uğrayarak hayatiyetini devam ettirdi. Her ne kadar sadece erkek sosyalliğini barındırsa da Osmanlı şehrindeki kamusal yaşamın önemli bir kısmını oluşturdu. İlk başlarda marjinal bir yenilik olarak görülen kahvehane, çok geçmeden normalleşti ve toplumun ekonomik, sosyal ve kültürel ihtiyaçlarını karşılayan merkezi bir konuma geldi.
Detaylı bilgi için
- AhmetYaşar, “The Coffeehouses in Early Modern Istanbul: Public Space, Sociability and Surveillance”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003.[1]
- Ahmet Yaşar, “Osmanlı Şehir Mekanları: Kahvehane Literatürü”, ``TALİD Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi``, sy. 6, Güz 2005, s. 237-256.[2]
- Ahmet Yaşar, “Osmanlı Kahvehaneleri: Sivil Eğitim Kurumları”, ``Çerçeve``, Aralık 2005, s. 30-32.
