Türkçe Bilgi: Siyasi Partiler

Siyasi Partiler Meşru ve açık bir şekilde, devlet yönetimini, iktidarı ele geçirmek gayesiyle belli bir siyasi, iktisadi ve hukuki doktrini veya daha başka bir devlet idaresi sistemini benimseyen şahısların tespit edilen bir programdaki ilkeleri gerçekleştirmek üzere, bir araya gelerek meydana getirdikleri ve bir adı bulunan topluluk.

Siyasi partiler, dört temel esasa dayanır:

1. Teşkilat: İdare edecek olanların devlet teşkilatına katılmalarını sağlayacak şekilde bir teşkilatlanmaya ihtiyacı vardır. Devlet yönetiminde söz sahibi olmak isteyenlerin, sözlerini dinletebilmeleri ve otorite kurabilmeleri ancak bu teşkilatın kurulması ile mümkündür.

2. Zemin: Bir partinin kurulabilmesi için toplum içinde, çeşitli menfaatların meydana gelmesi ve ayrılması gerekir. Farklı menfaatlar olmadan siyasi bir partinin kurulması söz konusu olamaz. Böyle bir zeminde bir parti kurulacak bile olsa, seçmen tarafından destek göremeyeceği için kopma veya aynı menfaat grubu diğer bir partiyle birleşme mecburiyetinde kalır.

3. Dayanışma: Aynı düşünceyi paylaşan parti üyelerinin müşterek menfaatının korunması, aralarında meydana gelecek dayanışmayla mümkün olur. Bu dayanışma müşterek karar almayı, müşterek hareket etmeyi ve aynı tehlikelere karşı birlikte mücadele etmeyi temin eder.

4. Hürriyet: Partinin kurulması, teşkilatlanması, mücadele ve seçim neticesi, devlet idaresinde söz sahibi olması ancak hürriyet sayesinde olur. Mutlak Monarşiyle idare edilen devlet yönetiminde parti teşkilatlarına genelde rastlamak mümkün değildir. Ancak, hürriyetin bulunmadığı ortamlarda, yukardaki üç unsur mevcut olursa partilerin varlığının önüne geçilemez. Ancak bu ortamlarda kurulan partiler, gizlice kurularak faaliyete geçebilir.

Siyasi partilerin sınıflandırılması: Siyasi partiler değişik şekilde sınıflandırılabilir. İç yapılarına göre:

1. Kitle Partileri, 2. Kadro (ideoloji) Partileri.

Kitle Partileri üye sayılarının çok olması yolunda faaliyet gösterirler.

Kadro Partileri ise daha çok savunulan fikirlerden kuvvet alır ve yöneticilerin bu fikirlere bağlılığı yönünde faaliyet gösterirler. Kadro partilerinin üye sayısının az olmasına karşılık, yönetici kadrolarının bir fikirde oluşu yönünden dikkati çeker. Günümüzde ABD partileri ile İngiltere'deki Muhafazakar Parti kadro parti tipinin özelliklerini yansıtan örneklerdendir.

Siyasi Partilerin devlet yapısı içindeki mevcudiyetleri hukuki yönden partiler ve kanun dışı partiler olarak da iki grupta toplanır.

Siyasi partiler çoğunlukla milli niteliktedir. Ancak bazı durumlarda milletlerarası nitelikte ve müessiriyette olanlara da rastlanır. Siyasi, sosyal ve iktisadi görüş farklılıklarından dolayı partiler günümüzde muhafazakar (sağ), liberal, sosyal demokrat, sosyalist, komünist gibi isimler alır.

Türkiye'deTanzimat öncesi ve sonrası rastlanan siyasi gruplaşmalar çoğunlukla gizli ve İstanbul'dan uzak bölgelerde oluşup gelişen, yabancıların milliyetçilik hareketleri olarak sahneye çıkar. Ancak, batının liberal ve burjuva hürriyet sistemini benimseyen ve Meşruti Monarşiyi amaçlayan siyasi kuruluşlar, İkinci Meşrutiyetten önce “Ahrar-ı Osmaniye” ile “Jön Türkler” önemli olanlarıdır. 1908'den sonra “İttihat ve Terakki Fırkası” ile “Hürriyet ve İtilaf Fırkası” İkinci Meşrutiyet döneminde kurulan ve zaman zaman mücadelelerini kanlı çarpışmaya kadar vardıran iki siyasi parti olmuştur.

1913 yılında yapılan Babıali Baskınıyla iktidarı ele geçiren İttihat ve Terakki, kesin bir parti diktatörlüğü kurmuş ve Birinci DünyaSavaşının yenilgiyle sonuçlanmasına kadar (1918) iktidarda kalmıştır. Milli mücadelenin başlamasıyla “Müdafaa-i Hukuk” ve “Redd-i İlhak” gibi teşkilatlar Türkiye Büyük Millet Meclisinde birleşmiş ve İstiklal Savaşının kazanılması ile, Genç TürkiyeCumhuriyetinin kurulması sağlanmıştır. Bu dönemde kurulan “Cumhuriyet Halk Fırkası”; 1924 yılındaki “Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası” ile 1930 yılındaki “Serbest Fırka Olayları” bir yana bırakılacak olursa, 1945 yılına kadar tek parti olarak yaşamış ve iktidarda kalmıştır.

1945 yılında “Milli Kalkınma Partisi” kurulmasıyla çok partili döneme geçilmiş ve 1946 yılında “Demokrat Parti” kurulmuştur. 1950 yılında yapılan seçimleri Demokrat Parti kazanarak iktidarı CHP'den devralmıştır. 27 Mayıs 1960 Askeri Harekatı ile Demokrat Parti iktidarı sona ermiştir. 1961 Anayasasından sonra “Cumhuriyet Halk Partisi”, “Adalet Partisi”, “Yeni Türkiye Partisi”, “Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi”, “Millet Partisi” ve “Türkiye İşçi Partisi” Senato ve Meclise girmiştir. 12 Mart 1971 Muhtırası'ndan sonra “Adalet Partisi”, “Cumhuriyet Halk Partisi”, “Demokratik Parti”, “Milli Güven Partisi”, “Milliyetçi Hareket Partisi” ve “Milli Selamet Partisi” siyasi döneme etkili olmuşlardır.

12 Eylül 1980 Harekatı sonucu kapatılan siyasi partilerin devamı nitelikte olabilecek değişik isimlerde dahi olsa, başka bir parti kurulması yasaklandı. 18 Kasım 1982 tarihinde yürürlüğe giren 2709 numaralı Kanun ve Anayasa gereği yapılan 6 Kasım 1983 seçimlerine “Anavatan Partisi”, “Halkçı Parti” ve “Milliyetçi Demokrasi Partisi” iştirak etmiş, neticede Anavatan Partisi (ANAP) iktidara gelmiştir. 1987 seçimlerinde ise ANAP, SHP ve DYP meclise girmiştir. 1991'de yapılan erken genel seçimde DYP, SHP, ANAP, RP, DSP meclise girmiştir. 3 Temmuz 1992'de çıkarılan kanunla kapatılan siyasi partilerin açılmasına müsade edilmiş, bunun neticesinde bazı partiler yeni kurulan partiye iltihak etmiş bir kısmı da tekrar faaliyete başlamıştır. 1994 Ocak ayı itibarıyla DYP, SHP, ANAP, RP, CHP, DSP, DEP, MHP, MP, BBP, YP partileri mecliste faaliyet göstermektedir.

Anayasa'nın siyasi partilerle ilgili hükümleri şöyledir:

Parti kurma, partilere girme ve partilerden çıkma 68. maddede belirtilmiştir. Buna göre:

Vatandaşlar, siyasi parti kurma ve usulüne göre partilere girme, partilerden çıkma hakkına sahiptir.

Siyasi partiler, demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır.

Siyasi partiler, önceden izin almadan kurulurlar, anayasa ve kanun hükümleri içinde faaliyetlerini sürdürürler.

Siyasi partilerin tüzük ve programları, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, millet egemenliğine, demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz.

Sınıf veya zümre egemenliğini veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi gaye edinen siyasi partiler kurulamaz.

Siyasi partiler, yurt dışında teşkilatlanıp, faaliyette bulunamaz. Kadın Kolu, Gençlik Kolu ve benzeri şekilde ayrıcalık çıkaran yan kuruluşlar meydana getiremez, vakıf kuramazlar.

Hakimler ve Savcılar, Yüksek Yargı Organları Mensupları, Yüksek Öğretim Kurumlarındaki Öğretim Elemanları, Yüksek Öğretim Kurulu Üyeleri, kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileriyle, yaptıkları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayan diğer kamu görevlileri, öğrenciler ve silahlı kuvvetler mensupları siyasi partilere giremezler.

Siyasi partilerin uyacağı esasları kapsayan 69'uncu madde ise şöyledir:

Siyasi partiler, tüzük ve programları dışında faaliyette bulunamazlar. Anayasanın 14'üncü maddesindeki sınırlamalar dışına çıkamazlar, çıkanlar temelli kapatılır.

Siyasi partiler, kendi siyasetlerini yürütmek ve güçlendirmek gayesiyle dernekler, sendikalar, vakıflar, kooperatifler ve kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ve bunların üst kuruluşları ile siyasi ilişki ve işbirliği içinde bulunamazlar. Bunlardan maddi yardım alamazlar.

Siyasi partilerin parti içi çalışmaları ve kararları demokrasi esaslarına aykırı olamaz.

Siyasi partilerin mali denetimi Anayasa Mahkemesince yapılır. Cumhuriyet Başsavcılığı, kurulan partilerin tüzük ve programlarının ve kurucularının hukuki durumlarının anayasa ve kanun hükümlerine uygunluğunu, kuruluşlarını takiben ve öncelikle denetler, faaliyetlerini de takip eder.

Siyasi partilerin kapatılması, Cumhuriyet Başsavcılığının açacağı dava üzerine, Anayasa Mahkemesince karara bağlanır.

Temelli kapatılan siyasi partilerin kurucuları ile her kademedeki yöneticileri, yeni bir siyasi partinin kurucusu, yöneticisi ve deneticisi olamayacakları gibi, kapatılmış bir siyasi partinin mensuplarının üye çoğunluğunu teşkil edeceği yeni bir siyasi parti de kurulamaz.

Siyasi partiler, yabancı devletlerden, milletlerarası kuruluşlardan, yabancı ülkelerdeki dernek ve gruplardan emir alamazlar ve bunların Türkiye'nin bağımsızlığı ve ülke bütünlüğü aleyhindeki karar ve faaliyetlerine katılamazlar. Bu fıkra hükümlerine aykırı haraket eden siyasi partiler de temelli kapatılır.

Siyasi partilerin kuruluş ve faaliyetleri, denetleme ve kapatılmaları yukardaki esaslar dairesinde kanunla düzenlenir.

Türkiye'de 1814 yılından başlayarak günümüze kadar birçok siyasi parti ve cemiyet kurulmuştur. Bunlardan önemli olanlar şöyle sınıflandırılabilir:

İkinci Meşrutiyete kadarki dönem (1814-1908), Etniki Eterya (1814), Fedailer Cemiyeti (1859), Yeni Osmanlılar Cemiyeti (1865), Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti (1889), Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Paris Şubesi (1897), Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Cenevre Şubesi (1897), Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Kahire Şubesi (1897), Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti (Paris, 1902), Osmanlı İttihat ve İnkılap Cemiyeti(Cenevre, 1904), Osmanlı Hürriyet Cemiyeti (Selanik, 1906), Vatan ve Hürriyet Cemiyeti (Şam, 1907).

İkinci Meşrutiyet dönemiyle İttihat ve Terakkinin hakim olduğu dönem (1908-1918): Osmanlı İttihat ve TerakkiCemiyeti (Selanik 1908), Fedakaran-ı MilletCemiyeti (1908), Nesl-i Cedit Kulübü(1908), Osmanlı Ahrar Fırkası (1908), Osmanlı Demokrat Fırkası(1909), İttihat-ı Muhammedi Cemiyeti (1909), Heyet-i Müttefika-i Osmaniye (1909), İslahat-ı Esasiye-i Osmaniye Fırkası(1909), Ahali Fırkası (1910), Osmanlı Sosyalist Fırkası(1910), Türk Yurdu Cemiyeti (1911), Hürriyet ve İtilaf Fırkası (1911), Halaskar Zabitan Grubu (1912), Milli Meşrutiyet Fırkası (1912), İstihkak-ı Milli Cemiyeti (1912), HalkaDoğru Cemiyeti (1917).

Mütareke ve “Müdafaa-i Hukuk” dönemi:

Radikal Avam Fırkası (1918), Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti (1918), Osmanlı Hürriyet Perver Avam Fırkası (1918), İstihlas-ı Vatan Cemiyeti (1918), Kars Milli Şura Hareketi (1918), Karakol Cemiyeti (1918), Selamet-i Amme Heyeti (1918), Teceddüt Fırkası (1918), Osmanlı Sulh ve Selamet Cemiyeti (1918), Milli Kongre (1918), Ahali İktisat Fırkası (1918), Trakya Paşaeli Müdafaa Heyet-i Osmaniyesi (1918), İzmir Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye Cemiyeti (1918), Selamet-i Osmaniye Fırkası (1918), Sosyal Demokrat Fırkası(1918), Sulh ve Selamet-i Osmaniye Fırkası (1918), Vahdet-i Milliye Heyeti (1919), Kürdistan Teali Cemiyeti (1919), Milli Ahrar Fırkası(1919), İngiliz Muhipleri Cemiyeti (1919), Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti (1919), Şarki Anadolu Müdafaa-i HukukCemiyeti (1919), Hareket-i Milliye-Reddi İlhak Teşkilatı (1919), Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası (1919), Osmanlı İla-yi Vatan Cemiyeti (1919), Milli Türk Fırkası (1919), İlhakı Red Heyet-i Milliyesi (1919), Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti (1919), Aydın Heyet-i Milliyesi (1919), Denizli Heyet-i Milliyesi (1919), Vilson Prensipleri Cemiyeti (1919), Hürriyet ve İtilaf Fırkası (1919), Nigehan Cemiyet-i Askeriyesi (1919), Osmanlı Mesai Fırkası (1919), Osmanlı Çiftçiler Cemiyeti (1919), Mağdurun-i Siyasi ve Teavün Cemiyeti (1919), Teali-i İslam Cemiyeti (1919), Türkiye Sosyalist Fırkası (1919), Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı MilliyeCemiyeti (1919), Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti (1919), İstanbul Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti (1919), Yeşilordu (1920), Amele Fırkası (1920), Türkiye Komünist Fırkası (1920), Gizli Komünist Fırkası (1920), Halk İştirakiyun Fırkası (1920), Mim Mim Grupları (1920), Türkiye Zürra Fırkası(1920), Tarik-i Salah Cemiyeti (1921), Birinci Grup (1921), Müstakil Sosyalist Fırkası(1921), İkinci Grup (1922), Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti (1922).

Cumhuriyet Dönemi: Cumhuriyet Halk Fırkası (sonra Cumhuriyet Halk Partisi, 1923), Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (1924), Serbest Cumhuriyet Fırkası (1930), Ahali Cumhuriyet Fırkası (1930), Türk Cumhuriyet Amele ve Çiftçi Partisi (1930), Milli Kalkınma Partisi (1945), DemokratParti (1946), Sosyal Adalet Partisi (1946), Liberal Demokrat Parti (1946), Çiftçi ve Köylü Partisi (1946), Türk Sosyal Demokrat Partisi (1946), Türkiye Sosyalist Partisi (1946), Türkiye Sosyalist İşçi Partisi (1946), Türkiye İşçi ve Çiftçi Partisi (1946), Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi (1946), Yalnız Vatan İçin Partisi (1946), Ergenekon Köylü veİşçi Partisi (1946), Arıtma ve Koruma Partisi (1946), İslam Koruma Partisi (1946), Yurt Görev Partisi (1946), İdealist Partisi (1947), Türk Muhafazakar Partisi (1947), Türkiye Yükselme Partisi (1948), Millet Partisi (1948), Öz Demokratlar Partisi (1948), Serbest Demokrat Parti (1948), Müstakil Türk Sosyalist Partisi (1948), Toprak Emlak ve Serbest Teşebbüs Partisi (1949), Müstakiller Birliği (1950), Çalışma Partisi (1950), Liberal Köylü Partisi (1950), Demokrat İşçi Partisi (1950), Bağımsızlar Siyasi Derneği (1951), İslam Demokrat Partisi (1952), Türkiye Köylü Partisi (1952), Cumhuriyetçi Millet Partisi (1954), Vatan Partisi (1954) (Bu parti 1957'de kapatıldı.), Hürriyet Partisi (1955), Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (1958), (Cumhuriyetçi Millet Partisi ile Köylü Partisinin birleşmesinden meydana geldi.), Adalet Partisi (1961), Yeni Türkiye Partisi (1961), Türkiye İşçi Partisi (1961) (1971'deAnayasa Mahkemesi tarafından kapatıldı.), Millet Partisi (1962) (Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisinden ayrılan bir grup tarafından yeniden kurulmuştur.), Milliyetçi Hareket Partisi (1969) (Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi ad değiştirerek bu ismi almıştır.), Güven Partiis (1967) (Sonradan Milli Güven Partisi adını aldı.), Birlik Partisi (1971), Milli Nizam Partisi (1970'te kuruldu. 1971'de Anayasa Mahkemesince kapatıldı.), Demokratik Partisi (1970) (Adalet Partisinden ayrılan bir grup tarafından kuruldu.), Milli Selamet Partisi (1972).

12 Eylül 1980 harekatından sonra: Anavatan Partisi (1983), Halkçı Parti (1983), Milliyetçi Demokrasi Partisi (1983), Doğru Yol Partisi (1983), Refah Partisi (1983), Sosyal Demokrat Partisi (1983), Sosyal Demokrasi Halkçı Parti (1985) (Halkçı Parti ile Sosyalist Demokrasi Partisinin birleşmesiyle kurulmuştur.), Demokratik Sol Parti (1985), Milliyetçi Çalışma Partisi (1985), Merkez Demokrat Parti, Sosyalist Parti, Halkın Emek Partisi (Anayasa Mahkemesi tarafından kapatıldı.), Yeni Parti, Büyük Birlik Partisi, Millet Partisi (Islahatçı Demokrasi Partisi ile birleşti.), Demokrat Parti, Yeniden Doğuş Partisi, Demokrasi Partisi, Milliyetçi Hareket Partisi, Cumhuriyet Halk Partisi (Milliyetçi Çalışma Partisi ile birleşti).

Kaynak: Rehber Ansiklopedisi

Siyasi Partiler

Siyasi parti

Türkiye'deki siyasi partiler listesi

Azerbaycan'daki siyasi partiler listesi

Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'ndeki siyasi partiler listesi

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'ndeki siyasi partiler listesi

Kıbrıs Cumhuriyeti'ndeki siyasi partiler listesi

Demokrat Parti (1992)