Türkçe Bilgi: Türk dili tarihi

Türk dili tarihi, çivi yazılı Sümerce tabletlerdeki alıntı kelimeler şeklinde bilinen ilk örneklerine rastlanan, coğrafya olarak Moğolistan ve Çin içlerinden Avrupa’nın ortalarına, Sibirya’dan Hindistan ve Kuzey Afrika sahasına kadar yayılmış olan Türk dilinin tarihidir. Günümüzde Asya ve Avrupa kıtalarında konuşulan ve yazılan Türk yazı dilleri ve bunların ağızlarının tarihi süreçlerini kapsar. Türk dilinin tarihi dönemleri, alt dönemleri dünya çapında çeşitli çalışmalarda anlatılmıştır. Altay dönemi, Türk dilinin kaynağı olarak belirtilir. Dilin ailesi de zaten bu sebeple aynı adla (Altay) anılır. Günümüz yazı dilleri ve onların ağızlarına gelinceye kadar birçok dönem yaşanmıştır. Bu dönemleri belirtmek üzere yapılan nitelikli çalışmaların toplamını da veren Ahmet Bican Ercilasun’un eserinde, Türk dilinin tarihten günümüze dönemleri tabloyla gösterilmiştir. Altay dil birliği Dilbilgisi edebiyatında bir ‘dil ailesi’ veya ‘topluluğu’ için kullanılan Altay dilleri adıyla, dar olarak üç (Türk, Moğol, Mançu dahil Tunguz), geniş olarak bunlarla birlikte Kore ve kısa bir süreden beri Japon dilinin de yeniden katılması ile, beş dil kastedilir. Bu teori; Türk, Moğol, Tunguz, Kore ve Japon dillerinin ortak bir kökten çıktığını ve bunların akraba olduğunu kabul eden teorinin adıdır. Teoriye göre bu diller ortak bir ata dilden iniyordu. Ortak ata dil, farazi bir dildi ve tabiatıyla bir adı yoktu. Akrabalık teorisine inananlar bu farazi dile Altay dili (Altayca) adını verdiler. Teorik olarak kurgulanan bu Altay dilinden ayrılmalar sonucunda ortaya çıkan Türk dili ile

Türkiye Türkçesi

nin tarihi başlar. Sümerce-Türkçe ilişkisi Aşağı yukarı MÖ 3500-MÖ 1700 yılları döneminde bugünkü Mezopotamya bölgesinde konuşulmuş olan Sümerce, döneminde büyük bir medeniyetin temsilcisi, yazının kullanıldığı dil olmuştur. 1947-1948 akademik yılı sırasında İstanbul Üniversitesi Türkoloji Bölümünde öğrenci iken, eline geçen tercüme Eti Dili Sözlüğü’nde rastladığı gud “sığır, öküz” kelimesi Türkolog Osman Nedim Tuna’nın Sümerce ile derin ilgisini başlatmıştır. Bu kelime ile Eski Türkçe ud “öküz” kelimesi arasındaki benzerlik dikkatini çekmiştir. Bunun üzerine, Sümerce hakkında çok çeşitli okumalar yapan Tuna, “Sümer ve Türk Dillerinin Tarihi İlgisi ve Türk Dilinin Yaşı Meselesi” adlı eserinde, yaklaşık olarak son kırk yılda tespit ettiği 32 ses denkliğinin, karakteristik olan ve maksada yeter 16’sını sunmuştur. Türkoloji, Sümeroloji ve daha birçok bilim dalında büyük çığır açan bu çalışmadan çıkarılan sonuçlar şu şekilde verilmiştir: :“Sonuç # Sümerce ve Türkçe çok daha eski bir devirde birbiri ile akraba olmuş olabilir veya olmayabilir. Bu konu bizi burada ilgilendirmiyor. Fakat, Sümerlerle Türkler arasında dil bakımından tarihi bir ilgi bulunduğu hususu bu 168 kelime ve gerekli açıklamalarla ispatlanmıştır. # Türklerin en az MÖ 3500’lerde Türkiye’nin Doğu bölgesinde bulunduğu tespit edilmiştir. Bunun Kuzey, Doğu ve Batı sınırlarının ne olduğunu başka bir çalışmamda açıklayacağım. # Türk dilinin zamanımızdan 5500 yıl önce müstakil ve iki kollu bir dil olarak varlığı ispatlanmıştır. Eğer doğuştan, Sümerlerle temasa geldikleri zamana kadarki çözülme hızı sabit ise, İlk Türkçe veya Ana Türkçenin muazzam bir zaman önce yaşamış olması gerekir. Bu sonuç, benim 1978 yılı sonunda tamamlayıp 1983 Ağustosunda yayımladığım Altay Dilleri Teorisi adlı çalışmamda, Türk dilinin, archeology ve glottochronology araştırmalarından hareketle ileri sürdüğüm ‘yaşı, en pinti hesaplara göre 8500’dür’ (s. 52-55) ifademle karşılaştırılabilir. Şimdi, bu rakam doğrulanmaktadır. Çünkü Ana Türkçeden Ana Doğu ve Batı Türkçesine kadar geçen zamanı da hesaba katarsak, bu devreden zamanımıza kadar geçen 5500 yılın ikiye katlanması mümkündür. # Bugün, yaşayan Dünya dilleri arasında, en eski yazılı belgelere sahip olan dil, Türk dilidir. Bunlar, çivi yazılı Sümerce tabletlerdeki alıntı kelimelerdir. # Altay dili teorisindeki en önemli meselelerden biri olan l₂/ş, r₂/z’ye ait misallerdeki anachronism, bu konuda aksi istikamette bir düzeltme yapılmasını gerektirir.” Yukarıdaki sözlerden son dokuzu Tabgaç dönemine (MS 338-557) aittir. Çincede /r/ sesi bulunmadığı için Türkçe sözlerdeki /r/, ya /l/ ile gösterilir veya hiç gösterilmez: çeng-li / tengri, king-lu / kıngrak, wo-lu-to / ordu vb. Çin sülalesi tarihinde, MS 329’da geçen bir olay vesilesiyle, Çin karakterleriyle tespit edilmiş iki cümle vardır. Çin sülalesi tarihi- Çin-şu, 10 karakterden oluşan bu cümlelerin (beytin) Hunca olduğunu belirttiği gibi her karakterin Çince anlamını da vermiştir. Olay Çin-şu’da şöyle anlatılmıştır: “Hükümdar Şi Lo, Hsiung-nu’lara mensup Ho kabilesinden geliyordu. Başka bir Hsiung-nu lideri Liu Yao da Şi Lo’nun rakibi idi. Liu Yao, Kuangçu’nunu on birinci yılında (329) ordusu ile geldi ve Lo-yang’ı kuşattı. Şi Lo, hemen Liu Yao ile savaşmak istiyordu. Fakat buyruğu altındaki kumandanların hiçbiri bu fikri uygun bulmadı. Şi Lo, bunun üzerine çok sevdiği ve saydığı Hintli rahip Fo-t’u-teng’e danıştı. Fo-t’u-teng daire biçimindeki bir çanı salladı ve çıkan sese göre Ho dilince şu kehanette bulundu: :siu-k’i t’i-li-kang puh-koh kü-t’u-tang Siu-k’i Ho dilinde “ordu”, t’i-li-kang da “çıkmak” anlamındadır; puh-koh Liu Yao’nun unvanıdır, kü-t’u-tang da “tutmak, yakalamak” demektir. Bu sözcükler toplu olarak ‘Ordu savaşmak için çıkacak ve Liu Yao’yu tutacak’ anlamına gelir.” Bu Çince karakterler, iki ünlü Sinolog tarafından aşağıdaki şekilde seslendirilmiştir: :siog tieg t’iei lied kang b’uok kuk g’iu t’uk-tang (B. Karlgren) :sux-keh the-let-kang buk-kok goh-thok-tang (E. G. Pulleyblank) Gerek Ramstedt, gerek Tekin, Doğu Huncaya ait bu ibarenin l-r (Bulgar-Çuvaş) Türkçesine ait olduğu görüşündedirler; çünkü Köktürkçedeki taşıkmak (çıkmak) kelimesi burada talıkmak / tılıkmak biçiminde, yani ş yerine l ile geçmektedir. Türkler ve Türk dili için bu ibarenin önemi şöyle belirtilmiştir: # Çinceleşmiş bir söylenişle de kaydedilmiş olsa, bu iki cümle Türkçe olarak tespit edilmiş bulunan en eski (MS 329) cümlelerdir; üstelik kelimelerin anlamları da Çince olarak verilmiştir. # Hükümdar Şi-lo’nun Hyung-nu’ların Ho boyundan olduğu ve cümlelerinde de Ho dilinde söylendiği Çin kaynağında açıkça ifade edilmiştir. Dört kelimelik iki cümle Türkçe olarak okunup açıklanabildiğine göre Hyung-nu’ların Türklüğünden de şüphe etmeye gerek yoktur. # Hükümdar Şi-lo, büyük Hun hanedanı 216’da yıkıldıktan sonra Kuzey Çin’de kurulan küçük ve kısa ömürlü Hun devletlerinden biri olan 2. Cao devletinin hükümdarıdır. Şi-lo, doğu Hunlarından idi. Demek ki büyük Hun hanedanından sonraki küçük Hun devletlerinde de Hun Türkçesi kullanılmaya hiç olmazsa bir süre devam etmiştir. # Bütün Hunların olmasa bile en azından Doğu Hunlarının Türkçesi bir l-r Türkçesi idi. Ş yerine l, z yerine r kullanılması daha sonraki Bulgar ve Çuvaş Türklerinin özelliğidir. Moğolca da bir l-r dilidir. Bulgar ve Çuvaşlar dışındaki bütün Türklerin dili ş-z Türkçesidir. L-r paralelliğini çok basitçe anlatmak gerekirse

Şaz Türkçesi

ndeki kız kelimesi Lir Türkçesinde kır şeklindedir.

Tuna Bulgarcası

Altayistik ve karşılaştırmalı Türk dili araştırmalarına göre bugünkü Türk dili ve lehçeleri,

Çuvaşça

dışında, bir z- ve ş- dili olan Proto-Türkçeye gider. Bir Türk dili olan, fakat z yerine r, ş yerine l bulunduran

Çuvaşça

ise Proto-Türkçeye değil, yine bir r ve l dili olan Proto-

Çuvaşça

ya veya Proto-Bulgarcaya gider. Kuban, İdil (Volga) ve Tuna Bulgarlarına ait dil malzemesi faza değildir. Kuban Bulgarcası hakkındaki bilgilerimizi daha çok VIII. yüzyıldan önce bu dilden Macarcaya geçmiş 300 küsur ödünç kelimeye borçluyuz.

Tuna Bulgarcası

hakkındaki bilgilerimiz de bize kadar gelen fakat çok sınırlı olan dil malzemesine dayanmaktadır. Bununla birlikte, bu dil malzemesi

Tuna Bulgarcası

nın mahiyeti ve onun Kuban ve İdil (Volga) Bulgarcasına olan yakınlığı konusunda bizi yeterince aydınlatacak niteliktedir.

İdil diyalektleri

İdil bölgesinde yaşamış olan Türk boylarının 13. yüzyıl öncesi dil yapılarına dair bilgiler yoktur. Bunda bölgedeki Türk boylarının dağınık yapısı, göçler etkili olmuş olabilir. Yazılı belge kalmaması sebebiyle, o yüzyıllarda konuşulan ve muhtemelen yazılan dil hakkında bilgiler edinilememektedir.

İdil Bulgarcası

İdil (Volga) Bulgarcasını XIII. ve XIV. yüzyıldan kalma Arap harfli 90 kadar mezar kitabesindeki sınırlı dil malzemesi aracılığı ile bir dereceye kadar biliyoruz.

Çuvaşça

, çağdaş dönem Türk yazı dillerinden biridir. Rusya Federasyonu’nun orta kesiminde, Ural Dağları’nın batısında konuşulan

Çuvaşça

, Lir Türkçesinin günümüzdeki tek temsilcisidir.

Çuvaşça

, Çuvaşların anadili ve Çuvaşistan’ın resmi dilidir. Yaklaşık iki milyon kişi tarafından konuşulur. 2002 verilerine göre Çuvaşistan’da bu dili konuşan nüfusun % 92 etnik olarak Çuvaş, % 8’i ise başka etnik kökenlidir. Şaz Türkçesi Şaz Türkçesi veya Doğu Türkçesi, Macar Türkologları, lehçeler tasnifi için z > r (=rhotacisme) ve ş > l (=lambdaisme) değişimlerini daha esaslı saydıklarından, Türk lehçelerini bu esasa göre ikiye ayırmışlar ve z-ş esaslı lehçeler grubuna “Doğu Türkçesi” (A. Zeki Velidi Togan’a göre:

Şaz Türkçesi

), r-l esaslı lehçelere de “Batı Türkçesi” (aynı müellife göre: Lir Türkçesi) demişlerdir.

Şaz Türkçesi

, günümüzde Türk yazı dillerinin

Çuvaşça

dışında kalan bütün kollarının çıktığı ana koldur. Nüfus ve yayılma alanı açılarından büyük kesimi oluşturur.

Hazar dönemi

Hazarca, Ortaçağda konuşulmuş olan bu tarihi dönemin, Türk dili tarihinde hangi kola ait olduğu kesinleştirilmemiştir. Türkçenin Eski Türkçe dönemi (6-10. yy) içinde değerlendirilen Hazarcanın eldeki en belirgin örneği 1912 yılında bilim dünyasına tanıtılan ve Cambridge Belgesi (ya da daha önceki adıyla Schlechter Mektubu) olarak bilinen mektubun kenarına Göktürk Alfabesinin Hazar versiyonuyla yazılmış tek kelimelik cümledir. İbranice mektubun sol alt köşesine yazılmış olan bu runik yazının sağdan sola transliterasyonu HWQWRWM olup transkripsiyonu hukurim anlamı da "ben onu okudum" demektir. Bu tek kelimelik cümle dışında Hazar Türkçesiyle elde kabile, kale, 12 Hayvanlı Takvimin ay adları kalmıştır. Bunların dışında Hazar şahıs adları da tespit edilmiştir.

Kuman dönemi

Kumanca, Kumanlar tarafından konuşulmuş olan tarihi bir Türk yazı dilidir. Kumanlar, 11. yüzyıl ile 14. yüzyıl arasında, Doğu Avrupa’da yaşamış bir Türk boyudur. Tarihte Kıpçaklar ile aynı birlik içinde bulunmuş, bu yüzden de zamanla Kıpçaklar ile aynı sayılabilmişlerdir. Kuman Türkçesi, Doğu Avrupa’da Karadeniz’in kuzeyinde, kısmen Balkanlar’da konuşulmuştur.

Peçenek dönemi

Peçenekçe, 12. yüzyılda yok olana kadar Peçenekler tarafından konuşulmuş Oğuz grubuna ait ölü bir Türk dilidir. Karadeniz’in kuzeyi ve Balkanlar’da konuşulmuştur.

Göktürkçe

, Türk dilinin bilinen ve yazılı metinleri ele geçirilebilen en eski dönemine verilen isimdir. Eski Türkçe adlı dönemin ilk kısmını oluşturur. Devamında Eski Uygur dönemi yaşanmıştır. MS 7. yüzyılda Moğolistan'da yaşayan Göktürklerin konuşup yazdığı dildir.

Göktürkçe

yazılı belgeler 2. Göktürk Devleti döneminden kaldığından

Göktürkçe

kağanlığın resmi dili halinde olmuştur. Kısacası, bu dönem, Göktürk Kağanlığı’nın hüküm sürdüğü dönemin sonuna kadar süren evreyi kapsar.

Uygur Türkçesi

Türk dilinin eski dönemlerinde konuşulmuş ve yazılmış olan Türk dilinin tarihi dönemlerinden biridir. Eski Türkçe adlı dil döneminin

Göktürkçe

den sonraki ikinci kısmını oluşturmuştur. Eski

Uygur Türkçesi

dönemi için asıl fark, Göktürk metinlerinde bozkır yaşayışı, savaşçılık ve devlet düzeniyle ilgili kelimeler ağırlıktadır. Uygur metinlerinde ise Maniheizm ve Burkancılıkla ilgili kelimeler hakimdir. Bunlar da Sanskritçe, Çince ve Soğdakçadan alınmıştır. Çok defa da kavramlara Türkçe karşılıklar bulunmuştur. Temel söz varlığı ise her iki dönem metinlerinde aynıdır.

Ana Oğuz Türkçesi

Eski Anadolu Türkçesi

, Türk dilinin Oğuz koluna dayanan ve Hazar Denizi’nin batısında, Anadolu coğrafyasında 11. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar kullanılan bir tarihi yazı dilidir. Anadolu’nun Türkleşme ile XIII-XV. yüzyıllar arasında bu bölgelerde Oğuzca temeline dayalı olarak kurulup gelişen yazı dilidir.

Eski Anadolu Türkçesi

nin meydana gelişinde, Anadolu’daki birtakım ağız özelliklerinin zaman zaman metinlere girmiş olması, standart bir

Eski Anadolu Türkçesi

nden bahsedilmesini güçleştirmektedir. Bu güçlük, gramer yazmada kendini iyice gösterir. Dönem içinde, Anadolu’da ve çevresinde yazılan eserlerde farklı kelime ve ek tercihleri, ilgili eserlerin yazar ve müstensihlerinin farklı coğrafyalara ait olmasıyla alakalıdır.

Osmanlı Türkçesi

13 ile 20. yüzyıllar arasında Anadolu'da ve Osmanlı İmparatorluğu'nun yayıldığı bütün sahalarda kullanılmış olan

Osmanlı Türkçesi

, Türk dili tarihi içinde geniş sahada ağızlarıyla beraber konuşulmuştur. Alfabe olarak Arap alfabesinin Farsça ve Türkçe için uyarlanmış bir biçimi kullanılmıştır. XVII. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun dünyada birçok alandaki üstünlüğü ve yaygınlığına bağlı olarak

Osmanlı Türkçesi

de İmparatorluk sınırlarını aşan bir yaygınlığa sahip olmuştur. İncil’in dili olan Latince başta Fransa olmak üzere Avrupa’da XVII. yüzyıl ortalarına kadar eğitim dili olarak varlığını korudu. Fransa’da anadilde eğitim ancak XVII. yüzyıl sonunda yapılabilmiştir ve yine söz konusu ülkede, Almanca ve İngilizce gibi yabancı dillerin öğrenim ve öğretimi ancak XIX. yüzyılda yaygın olarak gerçekleşebilmiştir. O nedenle Fransa’nın 1670’lerde Türkçenin yabancı dil olarak öğrenim ve öğretimine duyduğu ilgi, yabancı dil eğitimi tarihçileri açısından da dikkate alınması gereken bir durumdur. Fransa için XVII. ve XVIII. yüzyıllar, yoğun olarak Osmanlı medeniyeti ve kültürüne ilgi duyduğu yüzyıllar olarak tarihe geçmiştir. Bu eğilimin kaçınılmaz sonucu ise

Osmanlı Türkçesi

yle kaleme alınmış el yazmalarının Fransızcaya çevrilmesidir.

Türkiye Türkçesi

, batıda Balkanlar’dan Anadolu’nun doğu sınırlarına kadar yazı dili ve ağızlarıyla konuşulan çağdaş Türk yazı dilidir. Türk yazı dilleri içinde Oğuz sahası yazı dillerinden

Osmanlı Türkçesi

nin devamını oluşturur. Başta Türkiye olmak üzere, eski Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında konuşulan Türkçe, dünyada en fazla konuşulan 15. dildir.

Türkiye Türkçesi

, Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Kıbrıs Cumhuriyeti, Irak, Makedonya, Kosova, Romanya ülkelerinde çeşitli düzeylerde resmi kimliğe sahip bir dildir. Resmiyete sahip olduğu coğrafya,

Türkiye Türkçesi

nin yayılım alanı içindedir; batıda Balkanlar’dan (orta ve kuzey) doğuda Orta Doğu’ya kadar bir alanı kapsar.

Gagavuz Türkçesi

Çoğunluğu Moldova'daki Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi'nde yaşayan Gagavuzların konuştuğu çağdaş Türk yazı dilidir. Yaklaşık 300.000 kişi tarafından konuşulur. Gagavuzca, Oğuz grubuna içinde yer alır. Komşu dillerden birçok ödünç sözcük almasına rağmen bir Türkiye Türkü ile Gagavuz Türkü kolayca anlaşabilir. Eskiden Gagavuzca Yunan alfabesi ile yazılırdı, ancak 1957'de Kiril abecesi kullanılmaya başlanınca Yunan alfabesinden vazgeçilmiştir. Moldova'nın bağımsızlığına kavuşması ve Gagavuzlara özerklik verilmesinden sonra Türk alfabesi üzerine biçimlendirilmiş bir yazı sistemi oluşturuldu.

Klasik Azerbaycan Türkçesi

16. yüzyıl başlarından 19. yüzyıl ortalarına dek sürmüş olan

Klasik Azerbaycan Türkçesi

, Azerbaycan yazı dilinin ilk dönemidir. Eski Oğuz Türkçesi, Azerbaycan ve Anadolu’nun (14. yüzyılın ortalarından sonra aynı zamanda Balkanlar’ın) ortak yazı dili idi. Ancak 13, 14 ve nispeten 15. yüzyıllardaki Batı Türk yazı dili, oturmuş bir yazı dili değildi. Aynı işlev için farklı morfo-fonolojik biçimler (örnek olarak teklik birinci şahıs için -vAn, -vAnIn, -vAm, -Am, -In) kullanılabildiği gibi yazardan yazara değişebilen biçimler de kullanılabiliyordu. Söz gelişi Sivas’ta yazan Kadı Burhaneddin’de, sonradan Azerbaycan yazı dili için standartlaşacak biçimler ağırlıkta iken daha doğudaki Erzurumlu Darir’de sonradan Osmanlı sahasında standartlaşacak biçimler ağırlıktaydı. Bu özellikler dolayısıyla Eski Oğuz Türkçesini Azerbaycan yazı diliyle Osmanlı yazı dilinin ortak atası kabul ediyoruz. Eski Oğuz Türkçesinde her iki yazı dilinin filizleri yeşermekteydi. Karakoyunlu-Akkoyunlu-Osmanlı siyasi ayrılığı dolayısıyla 15. yüzyılda ayrışma sürecini yaşayan Eski Oğuz Türkçesi, 16. yüzyıl başında Safevi Devleti’nin kuruluşuyla Azerbaycan ve Osmanlı yazı dillerine ayrıldı.

Azerice

19. yüzyılın ortalarından 20. yüzyılın 30’lu yıllarına kadar bir geçiş dönemi yaşayan Azerbaycan yazı dili 1930’larda bugünkü Azerbaycan yazı dili dönemine girmiştir. Geçiş döneminin başlıca isimleri Mirza Fethali Ahuntzade, Hasan Bey Zerdabi, Mirza Elekber Sabir, Hüseyin Cavid, Mehemmed Hadi, Celil Memmedguluzade’dir. Kaşkaylar genelde iki dilli olup anadilleri Kaşkay Türkçesi yanında resmi dil olan Farsçayı da konuşurlar.

Eski Türkmen Türkçesi

Türkmence

Oğuz öbeği içinde yer alan çağdaş Türk yazı dillerinden biridir. Türkmen Türkçesi, Oğuz grubu şivelerinin doğu kolundandır. Bundan dolayı Oğuz Türkçesinin özellikleri Türkmen Türkçesinin karakteristiğini oluşturur. Ayrıca, Doğu Türkçesinin etkisiyle Kıpçak ve

Çağatay Türkçesi

nin özelliklerini de barındırır. Mesela, Oğuz grubu lehçelerinde görülen b- > v- değişmesi, Türkmen Türkçesinde olmayıp b’ler korunmuştur. (bol- “ol-”, bar “var” vs.). Türkmen Türkçesinin en önemli özelliklerinden birisi de asli uzun ünlüleri korumuş olmasıdır. Kafkas

Türkmence

si Rusya Federasyonunda Stavropol Krayında yaşayan Kafkas Türkmenleri tarafından konuşulan Oğuz grubundan bir Türk dili ya da

Türkmence

nin bir lehçesidir.

Horasan Türkçesi

İran'ın kuzeydoğusunda ve komşu Türkmenistan'ın Amu Derya ötesine kadar yaşayan Horasan Türkleri tarafından konuşulan Oğuz öbeğine ait yazı dili olmayan bir Türk lehçesidir. Anadili olarak konuşanların sayısı 1993 yılında bir milyondan fazla olarak tespit edilmiştir.

Horasan Türkçesi

Türkmence

Azerice

arasında olup

Türkmence

ye daha çok yakınlık göstermektedir.

Bilinmeyen Oğuz kolu

Salar Türkçesi

Çin'de yaşayan Salarların konuştuğu Oğuz grubuna ait Türk dilidir. Kökenleri Salur boyundan olan Salarlar kendilerine Salır, dillerine de Salırça derler. Salarca yaygın olduğu bölgenin etrafında bulunan büyük Türk dillerinden farklı olarak Uygur grubuna değil Oğuz grubuna aittir. Konuşulan iki ayrı lehçesi vardır. Bunlar Çince ve Tibetçe'den etkilenen Kinhay lehçesi,

Uygur Türkçesi

ve Kazak Türkçesinden etkilenmiş İli lehçeleridir.

Tartışmalı kol

Çağdaş dönemde Halaçça ile devam eden bu tarihi Türk lehçesi kolunun bir Oğuz lehçesi mi yoksa başka bir lehçe kolu mu (G. Doerfer gibi bazılarına göre Argu) olduğu tartışmalıdır. Her iki yönde de ileri sürülen görüşler vardır.

Halaç Türkçesi

İran’da konuşulan bir Türk lehçesidir. 1988 yılında konuşur sayısı 30.000 olarak belirtilmiştir. Yazı dili kimliği yoktur, ağız olarak konuşurlara sahiptir. Günümüzden yaklaşık 25 yıl önce Alman bilim adamı G. Doerfer'in dikkatleri çekmesiyle o güne kadar dilleri açısından sıradan bir Türk halkı oldukları,

Azerice

nin bir ağzını konuştukları düşünülen Halaçlar ve dilleri Türk dilbilim araştırmalarında önemli bir yere sahip oldu. Buna göre Halaçlar bir Azeri halkı olmadığı gibi dilleri de

Azerice

nin bir ağzı olmayıp Eski Türkçeden de eski özellikler gösteren bir Türk dilidir.

Karahanlı Türkçesi

Türk dilinin tarihinde konuşulmuş ve yazılmış olan tarihi dönemlerinden biridir. Türk dilini, eski, orta, yeni olarak üç döneme ayıran Türkologlara göre

Karahanlı Türkçesi

, Orta Türkçenin ilk dönemini oluşturur. Böyle düşünen Türkologlara göre 10-15. yüzyıllar arası, Orta Türkçe dönemidir. 13. yüzyıldan itibaren Türk yazı dilinin (Kuzey-) Doğu ve (Güney-) Batı olarak iki ayrı kol halinde geliştiğini göz önünde bulunduran diğer bir kısım Türkolog,

Karahanlı Türkçesi

ni Eski Türkçe içine alır. Bugüne ulaşan metinleri 11. ve 12. yüzyıllara ait olan

Karahanlı Türkçesi

, Eski

Uygur Türkçesi

yle çağdaştır.

Harezm Türkçesi

Türk dilinin tarihinde konuşulmuş ve yazılmış olup

Karahanlı Türkçesi

sonrasında gelen tarihi dönemlerinden biridir. Ceyhun’un Aral Gölü’ne döküldüğü bölgede yer alan ve 12. yüzyılda bir kültür merkezi olarak sivrilen Harezm’in, Çengizliler ve Altın Ordu çağında da bu durumu devam etti. Altın Ordu çağında (1241-1502) Harezm, Aşağı Seyhun boyları, İdil’in Hazar’a döküldüğü yerde bulunan başkent Saray başlıca kültür merkezleriydi.

Harezm Türkçesi

ne ait eserler işte bu kültür muhitinde yazıldı.

Kıpçak Türkçesi

Orta Türkçe dönemine ait Deşt-i Kıpçak sahası ile Mısır ve Suriye'de 13. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar kullanılmış Türk dillerinin Kıpçak grubundan tarihi bir dil dönemidir. Eski Kıpçakça günümüzde Yeni Kıpçakça adıyla da anılan Kıpçak grubundan Türk dillerinin oluşumuna kaynaklık eden dillerden biridir. Günümüzde geriye dönük dil sınıflandırmalarında Eski Kıpçakça, Kıpçak grubunun Kıpçak-Kuman alt grubunda ele alınır. Bugüne gelebilmiş eserler sınırlı sayıda olup en çok incelenen eser Bozkır Kıpçakçasına (Kumancaya) ait Codex Cumanicus adlı eserdir.

Çağatay Türkçesi

Kuzey-Doğu Türkçesinin ikinci döneminin adıdır. 15. yüzyıl başlarında başlar, 20. yüzyıl başlarına kadar devam eder. Çağatayca yalnızca Orta Asya Türk devletlerinde yazı ve diploması dili olarak kullanılmakla kalmamış, Avrupa Rusya'sında Oğuzlar-Kayılar dışındaki Müslüman Türkler arasında da 19. yüzyıla değin kullanılmıştır.

Harezm Türkçesi

nin devamı olarak Timurlular devrinde oluşmuştur. Çağatayca yazılmış eserlerin hemen hemen tümü Arap kaynaklı alfabeyle olmuştur. Bununla birlikte Eski Uygur alfabesiyle yazılmış bazı metinlere de rastlanmıştır.

Özbekçe

Tarihi

Çağatay Türkçesi

nin çağdaş devamı olan Türk yazı dillerinden birisi olan

Özbekçe

, Türk lehçelerinin Karluk grubunun içinde yer alır. Özbekistan'ın resmi dili konumundadır. Orta Asya genelinde en çok konuşulan Türk lehçesi olan

Özbekçe

; Kıpçak, Karluk ve Oğuz lehçelerine ait unsurları bünyesinde birleştiren tek Türk lehçesidir. Özbekistan'ın Fergana vadisi, Taşkent ve etrafı ile Semerkant, Buhara, Karşı, Şehrisebz ve Termez şehirlerinde Karluk lehçesi, Surhanderya, Kaşkaderya, Semerkant vilayetlerinde Kıpçak lehçesi, Harezm vilayetinde ise Oğuz lehçesinde konuşulmasına rağmen, Özbek edebi dilinde ağırlıklı olarak Fergana ve Taşkent ağızlarının ağırlık kazandığı Karluk lehçesi hakimdir. Orta Çağ'da Orta Asya'nın en önemli kültür ve bilim dili olmuştur. Özbek Türkçesi Türkistan coğrafyasında Özbekistan dışına yayılmış olan Özbek Türkleri arasında; Kırgızistan, Kazakistan, Tacikistan, Afganistan, Türkmenistan cumhuriyetlerinde de kullanılır. Söz konusu bazı bölgelerde, bölgenin resmi dilinden de çok kullanılır.

Yeni Uygurca

Uygurca veya

Yeni Uygurca

, Uygurlar tarafından konuşulan Türk yazı dillerinden biridir. Uygur grubunda yer alır. Türkçe literatürde “Uygurca” veya “

Uygur Türkçesi

” kullanımı, aynı zamanda tarihi Eski

Uygur Türkçesi

ni de kapsayabildiği için, ayırmak için bu çağdaş yazı dil yayınlarda Yeni

Uygur Türkçesi

olarak da kullanılır. Türk dili tarihi içerisinde önemli bir yeri olan

Uygur Türkçesi

, kendi içinde iki döneme ayrılır. Birincisi, ‘Eski Uygurca’ denilen ve Göktürk yazı dilinden sonra eser vermeye başlayan tarihi dönemdir. İkincisi ise, XX. yüzyılda yeniden yazı dili olarak kullanılan ve ‘

Yeni Uygurca

’ dediğimiz dönemdir. Uygurca Çin'de 8.5 milyon kişi tarafından çoğunlukla uzak batı otonom bölgesi Sincan Uygur Özerk Bölgesinde konuşulur. Uygurca ayrıca 300,000 kişi tarafından Kazakistan'da konuşulur ve Afganistan, Arnavutluk, Avustralya, Belçika, Kanada, Almanya, Endonezya, Kırgızistan, Moğolistan, Pakistan, Suudi Arabistan, İsveç, Tayvan, Tajikistan, Türkiye, Birleşik Krallık, Birleşik Devletler ve Özbekistan'da da Uygurca konuşan topluluklar vardır.

Kıpçak Türkçesi

Kıpçakça veya Eski Kıpçakça, Orta Türkçe dönemine ait Deşt-i Kıpçak sahası ile Mısır ve Suriye'de 13. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar kullanılmış Türk dillerinin Kıpçak grubundan ölü dil. Eski Kıpçakça günümüzde Yeni Kıpçakça adıyla da anılan Kıpçak grubundan Türk dillerinin oluşumuna kaynaklık eden dillerden biridir. Günümüzde geriye dönük dil sınıflandırmalarında Eski Kıpçakça, Kıpçak grubunun Kıpçak-Kuman alt grubunda ele alınır. Bugüne gelebilmiş eserler sınırlı sayıda olup en çok incelenen eser Bozkır Kıpçakçasına (Kumancaya) ait Codex Cumanicus adlı eserdir. Eski

Kıpçak Türkçesi

ne ait eserlerin büyük bir çoğunluğu Memlukler döneminde kaleme alınmıştır.

Tatarca

veya Kazan

Tatarca

sı, çağdaş Türk yazı dillerindedir. Türk dillerinin Kıpçak Grubuna bağlı bir dildir. Aynı aileden bir lehçe olan Kırım

Tatarca

sıdan ayırmak için “Kazan

Tatarca

sı” olarak da adlandırılır. Çoğunluğu Rusya Federasyonu içindeki Tataristan'da yaşayan Tatarlar tarafından konuşulur. Tataristan Cumhuriyeti'nin Rusça ile birlikte iki resmi dilinden biridir.

Başkurtça

Çağdaş Türk yazı dillerinden biri olarak Kıpçak grubu içinde yer alır. Çoğunluğu Başkurdistan'da yaşayan Başkurtların konuştuğu bu dil Kazan

Tatarca

sı oldukça yakındır

Kazakça

Kıpçak öbeğine ait, Kazakistan'da konuşulan çağdaş Türk yazı dillerinden biridir. Kırgız Türkçesine yakındır. Dünyada yaklaşık 16 milyon kişi tarafından, Kazakistan'da da 10 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır. Moğolistan'ın batı bölgesindeki Bayan Ölke (diğer adı Bayan Ölgey) eyaletinde yaşayan Kazak Türkleri Kazakistan'ın kullandığı alfabeyi kullanarak Kazak Türkçesi yazmaktadırlar. Bayan Ölgey'de oturanların çoğu %88.7 oranla Kazak Türkleridir. Bu bakımdan eyalet nüfusunun %98'i kadarını Türk halkları oluşturmaktadır. İldeki önemli bir nüfus Kazak Türkçesi konuşmaktadır.

Kırgızca

Türk yazı dillerinin Kıpçak grubuna ait bir koludur.

Kazakça

ile yakın özellikler gösteren

Kırgızca

yaklaşık 5 milyon kişi tarafından konuşulmakta olup, Kırgızistan'ın birinci resmi dilidir. Sözcük başı Ortak Türkçe asıllı kelimelerdeki y'ler

Kırgızca

clidir; yol: жол (col), yıldız: жылдыз (cıldız) vb. Eklerde de değişme olur, yuvarlak ünlüler kendinden sonraki ünlüleri etkiler: bölmö: бөлмэ (bölme), köpölöklördön: кэлэбэклэрдэн (kelebeklerden), bazı b ile başlayan kelimeler m olabilir: boyun: боюн (moyun), bun (sıkıntı): муң (muñ; ñ nazal n, ŋ ve ng sesi verir).

Karakalpakça

Diğerlerine göre daha az konuşura sahip çağdaş Türk yazı dillerinden biridir. Kıpçak grubuna ait bu lehçe. Bazı araştırmacılar tarafından

Kazakça

nın bir ağzı olarak görülür. Çünkü

Kazakça

ya oldukça benzemektedir. Alfabe, Kazak Kiriline çok benzemektedir. Özbekistan'ın kuzeyinde Karakalpaklar tarafından konuşulur.

Karakalpakça

'yı bir Kazak ağzı olarak gören Türkologlar

Karakalpakça

'ya “Güney

Kazakça

sı” da derler.

Nogayca

Türk lehçelerinin Kıpçak öbeğine bağlı, Nogaylar tarafından konuşulan lehçe. Ağırlıklı olarak Rusya Federasyonu'nun güney kesiminde konuşulur. Günümüzde Kiril alfabesiyle yazılmaktadır.

Nogayca

nın diyalektlerinden Kara

Nogayca

Dağıstan’da, Ak

Nogayca

Kuban Irmağı boylarında, o yöredeki Karaçay-Çerkesya ve Mineralnye Vody bölgesinde, asıl

Nogayca

ise Stavropol Kray’da konuşulur. Ak Nogay ve Asıl Nogay diyalektleri birbirine çok yakındır, Ak

Nogayca

ise daha çok farklılık gösterir.

Kumukça

Çağdaş Türk yazı dillerinin Kıpçak öbeğine ait bir lehçedir. Ancak Batı Türk dillerinden de özellikler taşımaktadır ve çok kez Güney Türk dillerine de kategorize edilir.

Kumukça

Dağıstan'daki resmi dillerden biridir. Günümüze kadar

Kumukça

nın birçok ağzına rastlamak mümkündür: Kuzeyde Kasav Yurt, ortada Buynak ve güneyde Kaytak lehçesine rastlanılır. Ancak

Kumukça

nın lehçeleri hakkında tüm dil bilimcileri aynı görüşde değildir; Kasav Yurt lehçesi

Kumukça

ile

Nogayca

arasındaki bağlantıyı oluşturur ve bu yüzden aslında

Nogayca

nın lehçesi de olabilir.

Karaçay-Balkarca

Kuzey Kafkasya'da yaşayan Karaçaylar ve Balkarların konuştukları lehçenin ortak adıdır. Karaçayca ve Balkarca birbirine çok yakın lehçeler olduğu için ortak bir adla da adlandırılmaktadır. Karaçayca ve Balkarca, Türk lehçelerinin Kıpçak öbeğine bağlıdır. Karaçayca, çoğunluğu Karaçay-Çerkesya'da yaşayan Karaçayların lehçesidir. Balkarca konuşan Balkarların çoğunluğu ise, Kabardey-Balkarya'da yaşar. Kırım

Tatarca

sı Türk yazı dillerinin Kıpçak koluna ait bir koldur. Ancak bazı Oğuz grubuna ait özelliklere de sahiptir. Romanya'nın Dobruca yöresinde konuşulan şekline Romanya

Tatarca

sı adı verilir. Ana unsurlarını Kıpçakçadan almış, ama başka Türk lehçeleriyle de etkileşimde bulunmuştur. Osmanlı Devleti ile olan sıkı ilişkileri olan Kırım Hanlarının ve ileri gelenlerinin genellikle İstanbul'da eğitim almaları Oğuz lehçelerinin etkilerini getirmiştir. Gaspıralı'nın çalışmaları ile bu etkiler iyice yerleşmiştir. Rus idaresine girilmesi ile de Rusça'dan etkilenmiştir. Ayrıca sürgün zamanından dolayı

Özbekçe

den alınmış etkileri de görülmüştür. Romanya

Tatarca

sı Romanya'da Dobruca bölgesinde yaşayan Romanya Tatarları tarafından konuşulan Kıpçak ve Oğuz grubundan Kırım

Tatarca

sının bir lehçesidir. 3 ana varyantı bulunur: * Dobruca

Nogayca

sı, Köstence'nin yakın ve uzak kuzeyinde Tulça'da konuşulur ve Kıpçakça öğeleri korumakta en muhafazakar olanıdır. * Dobruca

Tatarca

sı, genellikle Köstence'nin güneyinde ve merkezinde konuşulur ve Oğuzcadan önemli ölçüde etkilenmiştir. * Dobruca Tatçası, Hacioğlu, Pazarcık şehirleri civarında konuşulur ve Oğuzcaya en yakın olanıdır.

Karayca

Türk lehçelerinin Kıpçak öbeğine ait bir lehçedir. Kırım

Tatarca

sına yakındır. Musevi inancına mensup bir Türk grubu tarafından konuşulması sebebiyle de ayrı öneme sahiptir. Konuşucusunun az olan

Karayca

, yok olma tehlikesi altında yer alan Türk yazı dillerinden biridir. 20'nci yüzyılda hala Litvanya`da Trakai ve Panevėžys bölgelerinde, Ukrayna`nın Luck ve Halicz bölgelerinde ve Kırım`da bu dili konuşanlar vardır. Türkiye ve İsrail'de hala bu lehçeyi konuşanlara rastlamak mümkündür.

Kırımçakça

Kırım'da Kırımçaklar tarafından konuşulan bir Türk dilidir. Türk dilleri arasında Kıpçak grubundandır. Genellikle Kırım

Tatarca

sının bir lehçesi (diyalekt, ağız) olarak kabul görür. Uzun zaman Müslümanlarla beraber yaşadıkları için

Kırımçakça

da Arapça ve Farsça kelimeler çoktur. Şu anda konuşan sayısı 785 civarındadır. Konuşanların çoğunluğu Yahudi olduğundan bu dile İbranice ve Aramice'den kelimeler girmiştir. Yahudilerin yanı sıra bu dili konuşanlar arasında Müslümanlar da vardır.

Urumca

Urumlar tarafından konuşulan Türk dillerinin Oğuz dilleri grubundan dil.

Urumca

Türkiye Türkçesi

ne çok benzeyen bir dildir. Bir Yunan dili olan Rumeyce ile karıştırmamak gerekir. Urum Türkçesi, diğer Kıpçak Türk yazı dilleriyle ve

Türkiye Türkçesi

yle ortak pek çok atasözü ve deyime sahiptir.

Memluk Kıpçakçası

Ermeni Kıpçakçası

Sibirya sahası diyalektleri

Sibirya Türkçesi

Altay Türkçesi

Tuva Türkçesi

Hakas Türkçesi

Şor Türkçesi

Tofa Türkçesi

Çulım Türkçesi

Dolgan Türkçesi

Fuyü Gırgıs Türkçesi

Batı Yugurca Türkçesi

Bilinmeyen Türkçe kolu

Bilinmeyen Kuzey Sibirya kolu

Yakut Türkçesi

Ayrıca bakınız * Eynuca * İli Türkçesi * Lop dili * Baraba dili * Afşarca

Kaynaklar

Vikipedi

Türk Dili Tarihi

Türk Dili Tarihi Hakkında Detaylı Bilgi

Türkiye Türkçesi

Şaz Türkçesi

Tuna Bulgarcası

Çuvaşça

Çuvaşça

Çuvaşça

Tuna Bulgarcası

Tuna Bulgarcası

İdil diyalektleri

İdil Bulgarcası

Çuvaşça

Çuvaşça

Çuvaşça

Çuvaşça

Şaz Türkçesi

Şaz Türkçesi

Çuvaşça

Hazar dönemi

Kuman dönemi

Peçenek dönemi

Göktürkçe

Göktürkçe

Göktürkçe

Göktürkçe

Uygur Türkçesi

Göktürkçe

Uygur Türkçesi

Ana Oğuz Türkçesi

Eski Anadolu Türkçesi

Eski Anadolu Türkçesi

Eski Anadolu Türkçesi

Eski Anadolu Türkçesi

Osmanlı Türkçesi

Osmanlı Türkçesi

Osmanlı Türkçesi

Osmanlı Türkçesi

Türkiye Türkçesi

Türkiye Türkçesi

Osmanlı Türkçesi

Türkiye Türkçesi

Türkiye Türkçesi

Gagavuz Türkçesi

Klasik Azerbaycan Türkçesi

Klasik Azerbaycan Türkçesi

Azerice

Eski Türkmen Türkçesi

Türkmence

Çağatay Türkçesi

Türkmence

Türkmence

Horasan Türkçesi

Horasan Türkçesi

Türkmence

Azerice

Türkmence

Bilinmeyen Oğuz kolu

Salar Türkçesi

Uygur Türkçesi

Tartışmalı kol

Halaç Türkçesi

Azerice

Azerice

Karahanlı Türkçesi

Karahanlı Türkçesi

Karahanlı Türkçesi

Karahanlı Türkçesi

Uygur Türkçesi

Harezm Türkçesi

Karahanlı Türkçesi

Harezm Türkçesi

Kıpçak Türkçesi

Çağatay Türkçesi

Harezm Türkçesi

Özbekçe

Çağatay Türkçesi

Özbekçe

Özbekçe

Yeni Uygurca