Türkiye’de, kamu sektörü tarafından yapılan harcamalar üç ana bölümde toplanmaktadır. Bunlar; yönetim, temsil, yasama, güvenlik, yargı ve savunma harcamalarını kap-sayan “Genel Yönetim Hizmetleri”; eğitim, sağlık, sosyal güvenlik ve konut gibi vatandaşların ihtiyaçlarının doğru-dan karşılanması amacıyla yapılan “Refah Sağlayıcı Hizmet Harcamaları” ile tarım, sanayi ve hizmetler sektörü ile altyapı yatırımlarını içine alan ve vatandaşlara doğrudan yarar sağlamak yerine, piyasadaki firmalara dolaylı veya dolaysız yarar sunmayı hedefleyen “Ekonomik Nitelikteki Hizmet” harcamalarıdır.
“Merkezi Kamu Yönetimi”, yasallık ve yönetim açılarından üç ana gruptan oluşan kamu kesiminin sadece bir bölü-müdür. Diğer iki bölüm ise, “Yerel Yönetimler” ile “Kamu İktisadi Teşebbüsleri”dir.
Merkezi Kamu Yönetimi, genel bütçeye dahil yönetimler ile katma bütçeli yönetimlerden oluşmaktadır. Yerel yönetim-ler; il özel idareleri, belediyeler ve köylerdir. Kamu İktisadi Teşebbüsleri ise iktisadi devlet teşekkülleri ile kamu görev ve yetkilerine sahip bazı kuruluşları kapsamaktadır.
Merkezi yönetim, toplumun ülke çapındaki ihtiyaçlarını kar-şılayacak kamu hizmetlerini yapmaktadır. Yerel yönetim-ler, sınırları merkezi hükümet tarafından belirlenmiş yerler-de seçimle işbaşına gelmiş olan idarelerdir. Beldelerde halk; kendi yöneticilerini, belediye başkanlarını, belediye meclislerini, köy ve mahallelerde de muhtar ve ihtiyar heyetlerini seçmektedir. İl çapında ise İl Genel Meclisi se-çimi yapılmaktadır.
Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT’ler), devletin girişimci görevlerini yerine getirmek üzere 1925 yılından itibaren yasayla ya da yasanın verdiği yetkiye dayanılarak kurulmuş kuruluşlardır. Bu kuruluşların ayrı tüzel kişilikleri vardır.
Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren KİT’ler; Türkiye ekono-misindeki sanayi, tarım, bankacılık, ulaştırma, haberleşme gibi temel sektörlerin gelişmesi yönünde önemli katkılar sağlamışlardır. Ekonomide özel sektörün ağırlığını artırmak ve verimliliği yükseltmek amacıyla KİT’lerin özelleştirilmesi, 1984 yılından itibaren iktidara gelen bütün hükümetlerin öncelikli hedefleri arasında yer almıştır.
Türk Bütçe Sistemi’nde Harcamalara Göre Sınıflan-dırma. Bütçe harcamaları ile ilgili sınıflandırmalar üçe ayrıl-maktadır. Bunlar; harcamaları kuruluşların yönetim yapıları çerçevesinde idari birimler bazında ayıran “Yönetimsel Sınıf-landırma”; harcamaları sağlık, eğitim, savunma gibi amaç-larına göre ayıran “Fonksiyonel Sınıflandırma” ve harcama-ları gerçek ve transfer harcamaları olarak ayıran “Ekonomik Sınıflandırma”dır. Türk bütçe sisteminde gerçek harcamalar, cari ve yatırım harcamalarını içine almaktadır.
1985-1990 döneminde %16’lar seviyesinde seyreden bütçe harcamalarının GSMH’ye oranı, 1991 yılında %20.9’a, 1993 yılında ise %24.6’ya çıkmıştır. Bu dönemde bütçe açıklarında da önemli artışlar olmuştur. 1994 ve 1995 yıllarında bütçe harcamalarında sağlanan daralma, 1996 yılında sürdürüle-memiş; 1995 yılına kıyasla iç borç faiz ödemelerinde %180 ve sosyal güvenlik kuruluşlarına yapılan transferlerde %200’ün üzerinde artışlar meydana gelmiştir. Böylece bütçedeki faiz giderlerinin payı %38’ler seviyesine ulaşmıştır.
Toplam kamu kesimi harcamalarının GSMH’ye oranı 2003 yılı sonunda %40.2 iken, 2004 yılında %32.7 olmuştur. 2003 yılında %57.3 olan transfer harcamalarının toplam kamu harcamaları içindeki payı 2004 yılında %65.5’e çıkmış, GSMH içindeki payı ise %23.1’den %23.4’e çıkmıştır. 2003 yılında, faiz harcamalarının bütçe giderleri içindeki payı %41.8 iken, 2004 yılında bu oran %44.7’ye çıkmıştır. GSMH içindeki payı ise 2004 yılında %16.4’den %28.5’e çıkmıştır. Enflasyondaki ve dolayısıyla nominal faizlerdeki düşüşe rağ-men, faiz harcamalarındaki artış dikkat çekici boyutlara ulaşmıştır.
2004 yılında, sosyal güvenlik kuruluşlarına yapılan trans-ferlerin de yer aldığı faiz dışı transfer harcamalarının GSMH’ye oranı %23.5 olarak gerçekleşirken, yatırım har-camalarının bütçe giderleri içindeki payı sadece %5.0 ol-muştur.
Kamu Gelirleri ve Kamu Finansman Dengesi Politi-kaları. Günümüzde devletin temel gelir kaynağı vergilerdir. Bütçe gelirleri içerisinde en büyük pay, oransal olarak ülke-den ülkeye ve konjonktüre göre değişmekle birlikte vergi-lere aittir. Dolayısıyla vergiler, kamu harcamalarının temel fi-nansman kaynağı olarak kabul edilmektedir.
Vergi gelirlerinden beklenen fonksiyonların yerine getirile-bilmesi için, belli ilkelerin gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Vergi uygulamalarının basitleştirilmesi, vergi adaletinin sağlanması ve buna bağlı olarak da vergi tabanının yaygınlaştırılarak rekabet eşitliğinin sağlanması önemlidir. Bu temel ilkelere ulaşabilmek amacıyla, 1998 yılında yürür-lüğe giren 4369 Sayılı Kanun'la da Türk vergi sisteminin yü-rürlükte olan hemen hemen tüm kanunlarında ve önemli birçok müessesesinde değişiklikler yapılmıştır.
2004 yılında konsolide bütçe gelirlerinin %83.5’ini vergi ge-lirleri oluştururken, vergi dışı normal gelirlerin payı %13.6, özel gelirler ve fonların payı %1.5 ve katma bütçe gelir-lerinin payı ise %1.5 olarak gerçekleşmiştir. Aynı yıl vergi gelirleri, toplam konsolide bütçe harcamalarının %66.7’sini karşılamıştır.
Bütçe Büyüklükleri ve Gelişimi. 1989-1999 yılları arasındaki 10 yıllık dönemde, bütçe gelirlerinin GSMH’ye oranında artış eğilimi olduğu görülmektedir. 1989 yılında %13’ler düzeyinde olan konsolide bütçe gelirlerinin GSMH içerisindeki payı, 1998 yılında %20’nin üzerine çıkmıştır. Konsolide bütçe gelirleri/GSMH oranı artış eğilimini son yıl-larda da sürdürerek 2001 yılında %29.2’ye yükselmiş, 2002 yılında %27.5 seviyesine düşmesine rağmen, 2003 yılında %28.1’e, 2004 yılında ise %28.5’e çıkmıştır.
Bütçe gelirlerine paralel olarak bütçe harcamalarının da art-ması ile özellikle 1990 yılından sonra bütçe açıklarının GSMH’ye oranında önemli artışlar olmuştur. 1990 yılında %3 olan bütçe açıklarının GSMH içindeki payı, 1993 yılında %6.7 seviyesine yükselmiştir. 1994 yılında uygulamaya konulan Ekonomik Önlemler Uygulama Planı’nın etkisiyle bütçe açıkları azaltılmıştır. 1994 yılında bütçe açığının GSMH’ye oranı 2.8 puan azalarak %3.9 olmuştur. 1995 yı-lında %4 olarak gerçekleşen bu oran, 1996 yılından iti-baren harcamalardaki artışa paralel olarak tekrar yüksel-me eğilimine girmiş, 2000 ve 2001 yıllarında sırasıyla %10.6 ve %16.5 olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu oran 2002 yılında ise %14.6’ya düşmüş, 2003 ve 2004 yıllarında da düşmeye devam ederek sırasıyla %11.2 ve %7.1 olarak gerçekleşmiştir. Faizlerin hariç bırakılması durumunda, genellikle bütçe fazlalarının oluşması, bütçe açıklarının borç faizlerinden kaynaklandığını göstermektedir. Çünkü, kon-solide bütçede faiz dışı bütçe dengesi 1999 yılında GSMH’nin %2’si iken, bu oranlar 2000 yılında %5.7 ve 2001 yılında %6.8 fazla olarak gerçekleşmiştir. 2002 yılın-da %4.3 olarak gerçekleşen faiz dışı fazlanın GSMH’ye oranı, 2003 yılında %5.3’e, 2004 yılında ise %6.1’e yüksel-miştir.
Borçlanma. Türkiye’de, kamu harcamalarının fi-nansmanında vergi gelirlerinin yetmediği durumlarda içeri-den veya dışarıdan borçlanma yoluna gidilmektedir. Bu nedenle, son yıllarda Türkiye ekonomisinde Kamu Kesimi Borçlanma Gereği’nin (KKBG) GSMH içindeki payı hızlı bir artış eğilimine girmiştir. Ekonomide hızlanan liberalizasyon uygulamalarının da etkisiyle hızla yükselen bu oran, 1993 yılında %12’ye ulaşmıştır. 1994 yılında uygulanan istikrar önlemlerinin etkisiyle düşüş eğilimi gösteren KKBG’nin GSMH’ye oranı, 1996 yılında tekrar yükselişe geçmiştir. KKBG/GSMH oranı 2001 yılında %16.4 iken 2002 yılında %12.8’e ve 2003 yılında da %8.7’ye gerilemiştir. 2004 yılında da bu düşüş eğilimi devam etmiş ve söz konusu oran %5.9 olarak gerçekleşmiştir.
Türkiye’de borç yönetimi, 1986 Mali Yılı Bütçe Kanunu ile yeni esaslara bağlanmış; 2002 yılında çıkartılan 4749 Sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hak-kında Kanun ile de kalıcı bir yasal zemine oturtulmuştur.
Dış borçlar kalemi, dış krediler ile dış borçlanmalardan oluşmaktadır. İç borçlanma ise Hazine tarafından ihraç edi-len bono veya tahviller yoluyla yapılmaktadır.
Türkiye’de devletin üstlenmiş olduğu görevlerin yerine ge-tirilmesinde gelirlerin giderleri karşılamaya yetmemesi ne-deniyle, borçlanma vazgeçilmez bir kaynak haline gel-miştir. KİT’ler, sosyal güvenlik kuruluşları ve mahalli idare-ler ile fonlardan kaynaklanan finansman açıkları da eklen-diğinde, iç borçlanma ihtiyacı daha da artmış ve buna bağlı olarak toplam borç stoku hızla yükselmiştir.
İç Borç Stoku 2004 sonunda 224,5 katrilyon lira olup, GSMH’ye oranı %53.5’dir. 2004 yılında faiz oranlarındaki gerileme sonucu maliyetler azalmıştır.
Dış borçlar, 1991-1999 yılları arasında 50 milyar ABD Doları’ndan, 111.2 milyar ABD Doları’na yükselmiştir. Aynı dönemde yapılan faiz ödemeleri ise 37.5 milyar ABD Do-ları’dır. 1999 yılında dış borçların GSMH’ye oranı %59.5 ola-rak gerçekleşmiştir ve Türkiye’nin 2001 yılında GSMH’nin %78.1’e yükselen dış borç stoku 2002 yılında %72.4’e gerilemiştir. 2004 yılı sonu itibarıyla dış borçlar 161.7 milyar ABD Doları olup, GSMH’ye oranı da %54’e düş-müştür. Dış borcun %31.9’u kısa, %68.1’i ise orta ve uzun vadeli dış borçlardır.
