Tarih
1864 Adıge deportasyonu sırasında bazı Şapsığ kalıntıları iç sürgün yoluyla Kuban oblastında Orta Kuban ve Orta Laba ırmaklarının solundaki düzlük yerlere yerleştirilmişlerdi.Bunların bir bölümü,1880 yılı sonrasında yeniden sivil yerleşime açılan Karadeniz kıyısındaki eski yerlerine dönmüşlerdir.Burada yaşayan Şapsığlar,1922`de,Karadeniz kıyısında,kuzeyde Pşada Irmağından başlayıp güneyde Soçi`yi de (Saçe) içine alan bir kıyı şeridi üzerinde,Rusya SFSC`ne üye bir özerk cumhuriyet kurma kararı alıp Şapsığ Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti`ni kurdular.Karar onanmak üzere Moskova`da yetkili makamlara sunuldu.Bu arada Şapsığ Cumhuriyeti`nin kurulmasına önderlik edenlerden Türkiyeli ve İstanbul`da yayınlanan Äuaze (ГъуазÑ) gazetesi başyazarı da olan Avukat Yusuf Suat Neğuç (1877-1930) ve kardeşi Ali Neğuç,Türk ajanı olmak ve halkı kışkırtmakla suçlanarak Sibirya`ya sürüldüler. Cumhuriyet talebi de,daha alt düzeyde olmak üzere,statü düşürülerek,23 Eylül 1924`te Şapsığ Ulusal Rayonu (ilçe) biçiminde onandı.
Şapsığ rayonuna ilişkin yönetim merkezi ve sınır değişiklikleri
Rayonun merkezi,ilkin Karadeniz kıyısındaki Tuapse kenti (Adıgece:Ğ¢1уапÑÑ) idi,ardından merkez,1930`da kıyıdan alınıp,içeride Aşe Irmağı boyundaki Kalej köyüne (Rusça:Krasnoaleksandrovskiy II) taşındı ve rayonun denizle bağlantıları kesilerek,idari ve ekonomik tecrit yoluna gidildi.Tepkiler üzerine merkez,1931`de kıyıdaki Sovet Kvace köyüne taşındı ve deniz kıyısından toprak verildi.1934`te yönetim merkezi,yine kıyıda bulunan ve Şapsığların yoğun olduğu Psışuape (ĞŸÑыш1уапÑ,Rusça:Lazarevsk) beldesine taşındı.Rayon toprakları,Şapsığların çoğunu içerecek bir biçimde genişletildi.İlkin 5 köy sovyetini (bucak) içine alan,yüzölçümü 746 km.kare,Şapsığ nüfusu da 6.500 kadar olan (1) Şapsığ Ulusal Rayonu`nun toprakları,1925-26`da daraltıldı.Yeni durumda 3.336`sı Şapsığ,361`i de Rus olmak üzere rayonun nüfusu 3.730`a düşürüldü (T.V.Golovinkina,Çerkesya,Gönül Yaram,Ankara,2007,s.305).1934`te rayon toprağı yeniden genişletildi.Sonuç olarak,yönetim merkezi nakilleri gibi,rayonun sınırları da sık sık değişikliğe uğratıldı: 1940`da,Şapsığ köylerinin yarısı kadarı yeni oluşturulan Tuapse rayonu içine alındı. 1942`de,hayli küçültülmüş olan Şapsığ rayonunun yüzölçümü 1.500 km.kareye,nüfusu da 4.000 kadarı (% 22.8) Şapsığ olmak üzere 17.500`e düşmüştü (2).
Özerklik döneminde Şapsığca eğitim,radyo ve gazete yayını olanağı sağlanmış,Şapsığca yazılı bir edebiyat dili haline getirilmeye başlanmıştı.
Şapsığlar Gorbaçov`un getirdiği demokratikleşme sonucu yeniden örgütlenip,eski özerk yönetimin iadesi için RF üst makamları,Krasnodar Krayı ve Adigey Cumhuriyeti (AC) nezdinde girişimlerde bulundular.Şapsığ taleplerini dikkate alan AC Devlet Parlamentosu-Khase,Karadeniz kıyısında yaşayan Şapsığlar için,1945 öncesinde olduğu gibi bir özerk bölge yönetimi kurulması talebinde bulunma ve bu talepleri ilgili yerlere ulaştırma kararı aldı.Talep,15 Nisan 1995`te Krasnodar Krayı Valisi Y.M.Haritonov tarafından,bu konudaki yetkili makamın Moskova (RF üst makamları) olduğu açıklanarak reddedildi (Doç.Dr.Ufuk Tavkul,"Kazaklar",Birleşik Kafkasya dergisi,sayı 6-7,2007,Ankara,s.33).Bu arada Krasnodar Krayı Kazaklarının belirleyici bir muhalefeti ile de karşılaşıldı.Yine de,1999`da Şapsığlara,topraksız "küçük bir yerli toplumu" statüsü verildi,Şapsığ adı RF`deki etnik halklar listesine eklenerek,etnik adlarını resmen kullanmaları hakkı da tanındı.Ayrıca Şapsığlara kültürel anlamda,anadilini ortaokullarla sınırlı da olsa haftada 2 ders saati tutarında seçmeli bir ders olarak okutma olanağı,Psışuape`deki (Soçi) AC Devlet Üniversitesi`nin bir fakültesinde anadili dersini okutacak öğretmenleri yetiştiren bir bölüm açılması gibi,bazı destekler de sağlandı.
Rayonun feshi
Rayonun kaldırılmasına ilişkin rayon yürütme komitesinin 1943 tarihli kararı,komitenin azınlıktaki 2 Şapsığ üyesinin karşı oyuna karşın,çoğunluğu oluşturan Rus üyelerin oyuyla alındı.Karar,uzunca bir süre beklemede bırakıldıktan sonra,24 Mayıs 1945`te Rus SFSC Yüksek Prezidyumu tarafından da onarak kesinleşti,Şapsığların bir bölümü sürgüne yollandı.Şapsığ rayonu,"Karadeniz Kıyısı Şapsığları Toplumsal Parlamentosu Adıge-Khase"nin ilk başkanı Murdin Teşu`nun (Ğ¢1Ñшъу Мурдин) ve Şapsığ aydını Ruslan Nıbe`nin verdiği bilgilere göre,Stalin rejimince,tehlikeli bir stratejik bölgede bulunması ve güvenlik nedeniyle lağvedilmiştir (3).Kaynaklar
- İslam Ansiklopedisi,Çerkesler,Mirza Bala.
- Tamar Polovinkin,Şapsığ Ulusal Rayonu,Nart dergisi,sayı 8.
- Teşu Murdin,Kafdağı dergisi,sayı 49-50,Ankara,1991,s.29-31; Ayrıca bk.Genrikh Ananenko,Şapsığ Ulusal Rayonu`nun Tarihçesi,Kafkasya Gerçeği dergisi,sayı 5,Samsun,1991,s.8-9; Şapsığya,Jineps gazetesi,Kasım 2006; Sefer E.Berzeg,Yusuf Suad Neğuç,Untitled Document,internet; Mehdi Nüzhet Çetinbaş,Şapsığların Hikayesi,internet;Doç.Dr.Ufuk Tavkul,Kafkasya`da bir tehdit unsuru "Kazaklar",Birleşik Kafkasya dergisi,Ankara,2007,sayı 6-7.
- Tamara V.Polovinkina,Çerkesya,Gönül Yaram,Ankara,2007,s.289-308.
