Ondokuzmayıs İlçesinde Dağköy ve Yörükler beldeleri civarında yapılan arkeolojik kazılarda M.Ö. ki yıllara ait yerleşmeler olduğu saptanmıştır.
Dağköy'de ortaya çıkarılan mezarın M.Ö. 47 yılların ait olduğu sanılmaktadır. Yörükler beldesinde bulunan hamamın ise Cenevizliler ve Romalılar dönemine ait olduğu rivayet edilmektedir.
Milattan önceki yıllardan beri yerleşim yeri olarak kullanılmış ilçe toprakları Çelebi Mehmet Döneminde Osmanlı hakimiyetine giriyor. İlçenin ilk Türk ahalisi Orta Asyadan göç eden Türkmenlerdir. Daha sonra 93 harbi (1877-1878) sırasında Kafkasya ve Dağıstandan göç edenler yerleşmişlerdir. Yine Balkan Savaşları sonunda Avrupa'dan gelen Osmanlı Türkleri 1913 yıllarında 19 Mayıs'a gelerek çevre köylere yerleşmişlerdir. İlçeye Kurtuluş Savaşı sonrasında Selanikten mübadele yoluyla gelenler, Doğu Karadeniz'den gelenler, Alaçam'dan gelenler olmuştur.
Coğrafi Konumu:
Ondokuzmayıs İlçesi Samsun'a 33 km. uzaklıkta, Samsun-Sinop Devlet karayolu üzerindedir. Kızılırmak nehrinin meydana getirdiği delta ovasının doğu ucunda yer alan ilçenin denizden yüksekliği 10 m. dir. İlçe merkezinin kuzeyinde kalan topraklar Kızılırmak'ın oluşturduğu Ovanın bir bölümünü teşkil eder. Bu alanda Balık Göllerinin bir kısmı bulunmaktadır. Ondokuzmayıs doğusunda Samsun, batısına Bafra, kuzeyinde Karadeniz, güneyinde Samsun ve Bafra ilçeleri ile çevrilidir. En yüksek yeri Nebyan Ormanlarının bulunduğu güneyindeki tepedir.
Sosyo - Ekonomik Yapısı:
İlçede tarım, hayvancılık ve balıkçılık gelişmiş durumdadır. Tarım ürünleri arasında fındık, mısır önemli yer tutar. Balıkçılık denizden başka balık göllerinde de yapılmaktadır.
Ondokuzmayıs ilçesinde Cevizcilik ve Arıcılık projeleri uygulanmaya konulmuş ve ekonomik açıdan önemli katkılar sağlayan faaliyetler haline gelmiştir. Ayrıca yapılan el dokuması kilimler, çoraplar vb. gibi eşyalar ilçe ekonomisinde küçükte olsa biryer tutmaktadır. Balık gölleri civarında yapılan hasır örücülüğü de ekonomik faaliyetler arasında sayılır.
Ulaşım:
Ondokuzmayıs İlçesi Samsun- Sinop Devlet karayolu üzerinde yeralmaktadır. Bu nedenle ulaşım problemi yoktur. Samsun'dan Ondokuzmayıs ilçesine hergün, her saat araç bulmak mümkündür. İlçenin Samsun'a uzaklığı 33 km dir.
Tarihi ve Kültürel Değerler:
Yörükler Tümülüsü: Yörükler belediyesinin yakında bulunan tümülüs Roma döneminin kültürünü yansıtmaktadır.
Yörükler Hamamı: Yörükler belediyesinde ve Balıkgölünün yakınında yeralan hamam 19 yy. Osmanlı eseridir.
Şeyh Bek Türbesi: Orta Asyadan ilçeye Türkmenlerin göç ettiği dönemde yapılmış bir türbedir.
Gezi ve Mesire Yerleri:
İlçenin güneyinde yeralan en yüksek tepesindeki Nebyan Ormanları ve çevresi gezi ve mesire yeri olarak ideal olması yanında, ilçede yapılan yayla şenliklerine de mekan oluşturmaktadır.
İlçenin kuzeyindeki Yörükler mevkiinde ise bölgenin en teniz denizi ve kumu yeralmaktadır.
Ondokuzmayıs ilçesinin Kuzeyde Karadeniz kıyısında kalan toprakları Kızılırmak Deltası'nın doğu ucudur. Bu bölgede Balık Göllerinin bir bölümü yeralır. Bu göler ve çevresindeki sazlık ve bataklık arazi deltanın Sulak alanlarının bir kısmını oluşturur. Kızılırmak Deltası barındırdığı kuş varlığı ile ülkemize uluslararası platformda prestij sağlayacağı gibi, doğa turizmi, çevre eğitimi, bilimsel araştırma vb. gibi konularda çok büyük bir potansiyel oluşturmaktadır.
Folklorik Değerler:
İlçe halkı çeşitli yerlerden gelen insanlardan oluştuğu için kültürel öğeler de çeşitlilik görülür. Rumeli'den Kafkasya'dan; Doğu Anadoludan, Doğu Karadenizden gelenler kendi türkülerini ve oyunlarını yöreye taşımışlar ve onları kaynaştırmışlardır.
Yörükler beldesinde dokunan kilimler, çoraplar vb. Türkoğuz geleneklerinin motiflerini taşır.
Yemekler:
İlçeye Alaçam'dan gelip yerleşenlerin Keşkeği ve Pıtıl ekmeği meşhurdur. Balkanlardan gelenlerin börekleri ile etli pilavı, oda sıcaklığında kurutulmuş et ve ciğer yemekleri, tarhana çorbası, özel fırında pişirilmiş somun ekmekleri ile günlük pişirilen saç ekmeği meşhurdur.
