NEV`İZí‚DE ATí‚Yí`NİN HAMSESİ:
Hamse: Divan`ından daha çok hamsesi ile şöhrete kavuşan Nev`i-zade Atayi`nin hamsesini oluşturan mesneviler şunlardır:1- í‚lemnüma / Sakiname:
1617/ 1026 yılında fe`ulün fe`ulün fe`ulün fe`ul ölçüsüyle Silistre`de yazılmıştır. Arkadaşlarının, efsanevi hikayelerden bıktıklarını söylemeleri ve içkiden, içki meclisinden bahseden bir mesnevi yazmasını istemeleri üzerine kaleme almıştır. Sakiname / í‚lemnüma, besmele, tevhid, münacat, na`t, II. Osman`ın methi, Sebeb-i Nazm-ı Sakiname ile başlar; Boğaz, Rumeli ve Anadoluhisarı`na ait tasvirlerden sonra asıl metni oluşturan bölüme geçilir. Asıl metni oluşturan bölümdeki konular özetle şöyledir:Hitab-ı Saki`de sakiye seslenir ve ondan şarap ister. Sıfat-ı Mey`de şarabın özellikleri ve insanda bıraktığı etkileri anlatır. Sıfat-ı Tak bölümünde şarabın ham maddesi olan üzüm dolayısıyla asmadan bahseder. Sıfat-ı Hum`da şarap küpünün, Sıfat-ı Cam`da kadehin, Sıfat-ı Sürahi bölümünde sürahinin özelliklerini anlatır. Sıfat-ı Pir-i Mugan, Sıfat-ı Meyhane, Hitab-ı Muganni ve Enva-ı Saz bölümlerinden sonra Sıfat-ı Şem`de şarap meclislerini aydınlatan mumu ve sabah vaktini betimler. Şarap ile tabibin sunduğu şerbeti, tütün ve nargileyi karşılaştırarak şarabın hepsinden üstün olduğunu Ta`n-ı Tabib ve Ta`n-ı Duhan u Gubar bölümünde söyler. Erbab-ı Keyf`te şarap içmeyi tavsiye ederek kahve ve afyon tiryakilerini ayıplar. Dört mevsimin özelliklerine değindikten sonra Sıfat-ı Dil bölümünde aşktan, aşkın gönül üzerindeki etkilerinden bahseder. Mesnevi, Hatime ve Temeddüh bölümleri ile sona erer.
2- Nefhatü`l-Ezhar:
Nizami`nin Mahzenü`l-Esrar mesnevisine nazire olarak 1624/ 1034 yılında Tırnova`da yazılan Nefhatü`l-Ezhar müfte`ilün müfte`ilün fa`ilün veznindedir.3- Sohbetü`l-Ebkar:
Tırhala`da 1625-1626/1035 yılında fa`ilatün fa`ilatün fa`ilün ölçüsüyle yazılmıştır. Atayi, bir bahar günü arkadaşlarıyla kır gezisine çıkar. Bir yere otururlar; arkadaşlarından birisi Cami`nin Sohbetü`l-Ebrar adlı mesnevisini çıkarır ve okumaya başlar. Farsça bilmeyenler, okunanlardan bir şey anlamadıklarını ve birisinin bunu Türkçe`ye çevirmesini isterler. Bu sırada, yine mecliste bulunanlardan bir kişi Atayi`ye, Sohbetü`l-Ebrar`a karşılık olarak bir mesnevi yazmasını önerisinde bulunur. Diğerlerinin de öneriyi desteklemeleri üzerine şair, Sohbetü`l-Ebkar`ı yazmaya karar verir. Sohbetül`l-Ebkar besmele, tahmid, münacat, na`t, mi`rac, IV. Murad ve Şeyhülislam Yahya Efendi`nin methinde sonra asıl metni oluşturan bölümle devam eder; hatime ile sona erer. Asıl metni oluşturan bölümde kırk tane sohbet vardır. Bu sohbetlerin her birinin sonunda, sohbette değinilen konu ile ilgili olarak destan adı altında bir hikaye anlatılır. Sohbetü`l-Ebkar`da yer alan bu kırk sohbetin konuları kısaca şu şekildedir: 1. sohbet: Bütün yönleriyle aşk. 2. sohbet: İbadetin önemi. 3. sohbet: İlim ve irfanın önemi. 4. sohbet: Alçakgönüllülük. 5. sohbet: İlim ve hikmet sahibi olmak için gayret göstermek. 6. sohbet: Tembelliğin ve çalışkanlığın farkları. 7. sohbet: Ölüm ve ölüm sonrası. 8. sohbet: Gençleri baştan çıkarmaya çalışanlar. 9. sohbet: İnsan, kendi hayat biçimini Tanrı`nın verdiği akıl ve an-layış yardımıyla seçmelidir. 10. sohbet: Talihin önemi. 11. sohbet: Rüşvet ve rüşvetin meydana getirdiği zararlar. 12. sohbet: Hükümdarların adaletli davranmaları. 13. sohbet: Feraset ve basiretin insanları değerlendirmedeki yeri. 14. sohbet: Erdemli bir insan olmanın önemi. 15. sohbet: İnsanlara ikramda bulunmak. 16. sohbet: Gerçek sevgi ve bağlılık. 17. sohbet: Yalan söylemenin kötülüğü. 18. sohbet: Güzel söz ve güzel sözün etkileri. 19. sohbet: Akıl ve aklın insan hayatındaki önemi. 20. sohbet: Yardımlaşma. 21. sohbet: Kadınlara düşkün olan kişiler. 22. sohbet: İçkinin zararları. 23. sohbet: Cimriliğin zararları. 24. sohbet: Sabırve sabrın önemi. 25. sohbet: Zinanın kötülüğü. 26. sohbet: Güler yüzlü olmanın faydaları. 27. sohbet: Karşılık beklemeden cömert olmak. 28. sohbet: İnsanın diline hakim olması gerektiği. 29. sohbet: Cömertlik ve cömertliğin faydaları. 30. sohbet: Şehvetin kölesi olmamak. 31. sohbet: Yapılacak işlerde samimi olmak. 32. sohbet: Güvenilir bir kişi olmanın insana kazandırdıkları. 33. sohbet: Cesur yürekli olmak. 34. sohbet: Şiir ve şairler. 35. sohbet: Kazaya rıza göstermek. 36. sohbet: Edepli olmak. 37. sohbet: Verdiği sözde durmak. 38. sohbet: Doğruluk. 39. sohbet: Gençlerin nefislerine uymaları sonucunda başlarına ge-lebilecek kötülükler. 40. sohbet: Düzenbaz kadınlara karşı uyanık olmak.4- Heft-han:
1626/1036 tarihinde fa`ilatün mefa`ilün fa`ilün ölçüsüyle Nizami`nin Heft-Peyker adlı mesnevisine nazire olarak yazılmıştır. Şair, bir gün arkadaşları ile kır gezintisine çıkar. Gezide Heft-Peyker`i okurlar. Arkadaşları Heft-Peyker`i beğendiklerini söyleyince şair, Heft-Peyker`i eleştirmeye başlar ve Heft-Peyker`den daha iyi bir mesnevi yazabileceğini öne sürer. Bu konuyla ilgili derin düşüncelere dalan şair, bir gece rüyasında babasını görür. Rüyasında, babası, evlerinde yaptırdığı süt akan çeşmenin akmasını istemektedir. Atayi, babasının bu sözünden şiir yazması gerektiği sonucunu çıkararak Heft-han`ı yazmaya başlar.Heft-han mesnevisi, besmele, münacat, na`t, Sultan Murad`ın methi, í‚hizade Hüseyin Efendi`nin methi ve Sebeb-i Te`lif-i Kitab ile başlar. Bu bölümlerden sonra Agaz-ı Kitab-ı Heft-han başlığı altında yedi meclis halinde yedi hikaye anlatılır. Heft-han, o yüzyılda moda olarak nitelendirilen mahbublar üzerine yazılmış bir mesnevidir. Konu tasavvufa bağlanır. Birinci hikayede, Şam kadısı Merhaba`nın sevdiği kızla mutlu bir hayata kavuşması uğrunda karşılaştığı engeller anlatılır.
İkinci hikaye, Mahan padişahı Hurşid Şah`ın oğlu Behzad ile, oğluna aşık olan veziri arasında geçen mücadeleleri ele alır.
Üçüncü hikaye, Gazneli Mahmud`un, Ayaz adında bir gençle tanışması ve Ayaz`ın Gazneli Mahmud`a vezir olmasından söz eder.
Dördüncü hikaye, Bağdat Şah`ının oğlu Ferruh-zad`ın hocası ile arasında oluşan sevginin Şah tarafından hoş karşılanmaması üzerine Bağdat`tan uzaklaşması ve Şah`ın ölümünden sonra Bağdat`a dönüp Şah olmasını anlatır.
Beşinci hikaye, Rey`de geçer. Abdullah adında bir gencin Şah`ın yanında bulunan Şatır`la geçen aşk macerasından söz edilir.
Altıncı hikayede, Belh emiri Seyfeddin`in Şadan adındaki oğlunun maceraları anlatılır.
Yedinci hikaye ise Tayyip ile Tahir`in başlarından geçen olaylardan söz eder.
5- Hilyetü`l-Efkar:
Hamsenin son mesnevisi olan Hilyetü`l-Efkar son zamanlara kadar bilinmemekteydi. Hilyetü`l-Efkar`ın elimizde 110 beyitlik bir bölümü vardır. Mesnevinin tamamı henüz ele geçmemiştir. Elimizdeki bölümde münacat, hamd, iki beyitlik bir na`t, mi`rac, mahbub ve ceng başlıklı iki küçük parça vardır.KAYNAK: Muhammet Kuzubaş, Nev`izade Atayi`nin Nefhatü`l-Ezhar Mesnevisi, Deniz Kültür Yayınları, Samsun 2005.
