Havza'da Romalıların ve Bizanslıların yaşadığı da bilinmektedir. Eski tarihçiler ilçedeki şifalı suların o dönemlerde çok meşhur olduğunu hatta Romalıların buraya (Thermee) Phoseemeomitarem adını verdiklerini belirtmişlerdir.
Kasaba şifalı suları nedeniyle yıllarca büyük krallar ve beyler arasında el değiştirmiştir.
Adını 1156'da Amasya hükümdarı olan Kavz Han'dan almıştır. Kavz adının 1245 tarihinde Selçuklu hükümdarlarından Sadi Paşa tarafından Havza olarak değiştirildiği ileri sürülmektedir. Beylikler döneminde Havza Canik Beylerinden Taşanoğulları tarafından idare edilmiştir.
Osmanlılar ülkede birliğin sağlanması için beyliklerin kendi egemenliğine girmelerini amaçlamıştır. Bu amaçla Amasya valisi II. Murat, Yögüç Paşayı görevlendirerek, Taşanoğullarının egemenliğindeki Havza yöresini Osmanlı egemenliği altına almıştır. Böylece Havza 1430 tarihinde Osmanlı topraklarına katılmıştır.
Osmanlılar döneminde Amasya iline bağlı olarak yönetilen Havza 1882 tarihinde ilçe haline getiriliyor. 1926 yılında ise Samsun'a bağlanıyor.
Coğrafi Konumu:
Samsun'a uzaklığı 86 km. olan ilçenin kuzeyinde Bafra Güneyinde Amasya'nın Suluova ve Merzifon , batısında Vezirköprü, doğusunda Ladik ve Kavak ilçeleri yer alır. Bu dağların etekleri yayla konumundadır. En önemli Akarsuları; Tersakan, Derinöz ile İstavruz'dur.
Sosyo - Ekonomik Yapısı:
Havza'nın ekonomisinde tarım hakimdir. Buğday ve şeker pancarı tarımsal üretimde en ön sırayı alır.
İlçenin köylerinde hayvancılık yaygın olarak yapılmaktadır.
Dağlarla çevrili ilçede orman alanları geniş yer kaplar. Özellikle Orman köylerinde yaşayan halk geçimini büyük ölçüde orman ürünlerinden sağlamaktadır.
Havza ekonomisinde turizmde önemli bir yere sahiptir.
Ayrıca ilçede çok sayıda un fabrikası faaliyet göstermekte, elde edilen unlar çeşitli illere gönderilmektedir. Eski ve Yeni Çeltek denilen mevki de ise Linyit kömürü çıkartılan ocaklar vardır.
Ulaşım:
Havza, Samsun-Ankara Devlet Karayolu üzerinde kurulmuş bir ilçemizdir. Samsun'a uzaklığı 86 km. dir. Samsun'dan Havza'ya ulaşım problemi yaşanmamaktadır. Her gün her saat araç bulmak mümkündür.
Tarihi ve Kültürel Değerleri:
Lerdüge Tümülüsleri: Havza'nın 21.km doğusunda Lerdüge köyünde beş tümülüs saptanmıştır. 1946yılında başlatılan çalışmalarda çıkan buluntular Ankara Arkeoloji Müzesine gönderilmiştir.
Ortaya çıkartılan yapının, mimari tekniği ve diğer buluntulardan M.Ö. 100- M.S. 200 yılları arasında kullanıldığı anlaşılmıştır.
Mustafa Paşa Cami: Havza'nın imaret mahallesindedir. 1256 yılında yapılmıştır. Mustafa Paşa Türbesi: 1429 yılında yaptırılmıştır.
İmaret : Havza ilçe merkezinde imaret mahallesindedir. Amasya emirlerinden Atabeyzade Mustafa Beyin damadı Yörgüç Paşazade Mustafa Bey tarafından 1429 yılında yaptırılmıştır.
Kurt Köprüsü : Havza ilçesine bağlı Kayabaşı (Tahna) köyündedir. Kesin yapılış tarihi bilinmeyen köprünün Roma döneminde onarıldığı tahmin edilmektedir.
Gazi Konağı: M. Kemal Atatürk'ün Milli Mücadele yıllarına Havza'da ikamet ettiği, o günkü adıyla Mesudiye Oteli'dir. Atatürk 25 Mayıstan 12 Haziran tarihine kadar burada kalmıştır.
İstasyon Binası : İki katlı olan yapı kesmetaştan inşa edilmiş olup çatısı Marsilya kiremiti ile örtülüdür.
Büyük Hamam (Vakıf Hamamı): İmaret mahallesi, Hamam sokağında bulunan tarihi kaplıca; Bizans döneminde yapılmış olan eski yapı yıkılarak yerine yeniden inşa edilmiştir. Adeta Havza'nın sembolü haline gelen bu tarihi hamam vakıf kayıtlarına göre 1256 yılında Selçuklu sultanı II. Mesud tarafından yaptırılmıştır.
Küçük Hamam (Şifa Kaplıcası) : 1429 yılında Amasya Emiri Mustafa bey tarafından büyük hamama ilave olarak yaptırılmıştır. Bir havuzu olan bu hamam 50 kişi kapasiteli olup devamlı erkeklere açıktır.
Maarif Hamamı : İmaret mahallesi Hamam sokağında Büyük hamamın 50 m. batısında yer almaktadır. II. Abdülhamit'in son dahiliye nazırı Maznun Paşazade Mehmet Memduh Paşa tarafından Sivas Valisi iken "1890-1894" tarihleri arasında yaptırılmıştır. Üstünde bulunan özel banyolar ve otel kısmı yenidir.
Kaplıcalar
Havza'da turizm faaliyetlerinin büyük bir bölümü termal turizme dayanmaktadır. Kaplıcalar yaklaşık 2000 yıldan beri kullanılan tarihi sağlık tesisleridir. Şifalı suları bulunan ilçeye eski çağlardan beri bazı hastalıkların tedavisinde yaradığı için çevreden hatta bütün Anadolu'dan çok sayıda insan gelmektedir.
Diğer bir deyişle Havza'da daha çok sağlık, dinlenme ve temizliğe dayalı turizm söz konusudur.
Havza'nın içerisinde Samsun-Ankara yoluna yaklaşık 1 km. uzaklıkta bir tepenin eteğinde beş kaplıca bulunmaktadır. Bu kaplıcaların üçü eski tarihlerde yapılmış; Aslanağzı- Kızgözü; Şifa ve maarif hamamları; diğer iki tanesi ise MTA'nın araştırmaları sonucu 1986 yılında bulunan ve çıkarılan sıcak suyun değerlendirilmesi amacıyla sonradan yapılmış modern Türk Hamamı, Lokman hekim Hamamıdır.
Havza kaplıcalarının şifalı suları; çeşitli romatizma, kırıkçıkık, sekelleri ve mevzi ağrıları, sinir, mide, bağırsak, metabolizma, kansızlık gibi hastalıklara iyileştirici etki yapmaktadır.
Havza kaplıcaları Turizm Bakanlığı tarafından Termal Turizm Merkezi olarak ilan edilmiştir. Milli Mücadele yıllarında Atatürk Havza'ya geldiğinde, şifalı kaplıcalardan faydalanma fırsatı da bulmuştur.
İmaret mahallesi hamam sokağında Büyük Hamam, Küçük hamam ve Maarif hamamı gibi tarihi hamamların yanında 1986 yılından sonra yapılmış hamamlar şunlardır;
Modern Türk Hamamı: 1986 yılından sonra Havza belediyesi tarafından yapılan hamamlardan birisidir.
Lokman Hekim Hamamı: Maarif hamamının 50 m. ilerisinde inşa edilmiştir. 100 kişilik umumi bölümünden hariç 10 özel banyosu vardır.
Gezi ve Mesire Yerleri:
Çevresinde ve ülke çapında böylesine meşhur kaplıcalara sahiptir. Havza'nın etrafı Ormanlarla kaplanmış dağlarla çevrilidir. Bu nedenle yakın çevresinde piknik ve mesire alanı oldukça fazladır.
Festival ve Şenlikler:
Milli Mücadele yıllarında Atatürk'ün Havza'ya geldiği gün olan 25 Mayısta her yıl "Atatürk'ü Anma ve Kutlama Festivali" adı altında bir şenlik düzenlenmektedir. Bu şenliklerde Karadeniz Kırkpınarı diye adlandırılan yağlı pehlivan güreşleri yapılmaktadır. Bir hafta süreli festivalde çeşitli spor müsabakaları, eğlenceler, kültürel etkinlikler gerçekleştirilmektedir.
Folklorik Değerler:
Kaplıcalar Havza'nın yaşamında öylesine etkili olmuşturlar ki; gelenek ve göreneklerinde bile onların etkisi hemen farkedilir.
Yemekler:
Samsun'un hemen hemen tüm ilçelerinde olduğu gibi keşkek ve tirit Havza'nın da en meşhur yemeğidir. Havza'da hamur işleri de yaygın olarak yapılmaktadır.
