İbrahim Tsey (ЦÑй Ибрахьим),Adıge yazarı,özellikle dram yapıtlarıyla tanınır.1890`da şimdiki Adigey Cumhuriyeti`nin Şıncıye (Щынджые) köyünde oldukça varlıklı bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi.Ailenin Yekaterinodar (şimdiki Krasnodar) kentinde de evi vardı.Kentte kendisine özel öğretmenler tutularak eğitim alması sağlandı,küçük yaşta Adigece dışında,Rusça,Ukraynaca,Tatarca,Türkçe ve Tsihanca (ЦихьаныбзÑ) öğrendi.Sınavdan geçerek Yekaterinodar`da 6 yıllık (orta ve lise) eğitimine başladı.Çok geçmeden yürürlükteki düzenle çatışma içine girdi ve okuldan ayrılmak zorunda kaldı.Artık 14-15 yaşlarına gelmiş ve kendisini Çarlık Rus rejimi karşıtı demokratik bir mücadelenin içinde bulmuştu.
Evine yük olmamak için değişik işlerde çalışarak hayatını kazanmaya başlamıştı.1913`te "Ana Düşman-Cehalet" ve "Kuzey Kafkasya Müslümanlarının Yaşamından Kesitler" adlı makaleleri St.Petersburg`da yayınlanan "Musul`manskaya gazeta"` da yayınlandı."Ne yapmalı?","Zifiri Karanlık" (Ш1унк1Ñ‹),"Sahipsizler" (1ахьынчъÑÑ…ÑÑ€) adlı yazıları da "МайкопÑкое Ñхо"`da (Maykopskoye ekho),1912-1916 yıllarında yayınlandı.
1913`te Musul`manskaya gazeta`da yayınlanan "Yazık ki,o da bir aydın" (Ğрыгущи интеллигент) adlı yazısında,azınlıktan çıkan,ama mevki-makam sahibi olup rahata kavuştuktan sonra,çıktığı azınlığa ya da kendi halkına yabancılaşmış ve yozlaşmış olan sözde aydın ve bürokratları eleştirmektedir.
1914`te Musul`manskaya gazeta`da yayınlanan "Otomobil" yazısı nedeniyle,gazetenin o nüshası toplatıldı ve gazeteye 300 ruble ceza kesildi.İ.Tsey,makalesinde,kibirli Adıge soylularının (пщы-оркъ),sıradan Rus memurları karşısında bile nasıl süklüm püklüm olduklarını sergiliyordu.İbrahim Tsey,o dönem Adıgeleri içinde ulusal bilinci olan tek tük kişilerden biriydi.
1917 Ekim devrimi ile birlikte yöneticiliğe köyünden başladı,sonunda Kuban-Karadeniz Oblastı Devrim Komitesi Dağlılar (Adıge ve diğer yerliler) Bölümü kurucularından biri ve bölümün sekreteri oldu.Bu arada "Yalnız Adam" (шъхьÑзакъу) ve "Fatma`nın Sevinci" adlı öyülerini üç dilde -Adige,Rus ve Ukraynaca- yazıp yayınladı.Ayrıca dram yazarlığına ve tiyatroya büyük önem veriyor;12 dram yapıtı,tek perdelik birkaç piyes ve uyarlamalar yazıyor;1933`te Adıge Tiyatro Okulu`nu açıyor,okula müdür ve öğretmen oluyordu.Bu arada piyesler yazıyor,yetenekleri destekliyor ve kendi de oyunlarda rol alıyordu.
İbrahim Tsey`in güçlü bir hafızası ve algılama yeteneği vardı.Bu sayede çok sayıda halk söylentisini (1оры1уатÑ) derleyip yazıya geçirdi,kendi de bunlardan yararlandı.Örneğin Koç`as (Къок1Ğ°Ñ) dramı,"Yalnız Adam" (ШъхьÑзакъу;Türkçe bir çevirisi için bk.Kafkasya Kül.Der.,sayı 20-23) uzun öyküsü ve şiirleştirilmiş masalı "Tavşanın Cenaze Yemeği" (Тхьак1умк1ахьым ихьадÑ1уÑ;bk.Бахъокъо Ğ•.ĞŸ.,Цуамыкъо Ğ¢.Ğ.,ЛитературÑм реджÑнхÑу тхылъ-6 için Edebiyat-6,Maykop,1989,s.25-42),folklorik kaynaklıdır.
Öte yandan "Ülkemiz" (ТихÑгъÑгу),"Adıgey Oblastı Marşı","Ekim Devrimi ve Zavallı Adıge Evladı" adlı şiirlerini de yayınlar.Şiirlerinde yöneticilerin (Stalin,vb`nin) başarılarını vurgulamadığı için,politik (komünist) bilinci gelişmemiş biri olmakla suçlanır,yine de yaşamı boyunca kimse için övgü yazısı yazmaz.
İbrahim Tsey,Adıge Ulusunun ülkesinden kovulması ve dünyanın dört bir yanına dağıtılması olayını da dile getirir.Bu konudaki üzüntülerini,Sovyetler öncesinde ve Sovyetler döneminde de dile getirmekten kaçınmaz,örneğin "Yalnız Adam"`daki Tlımaf (Ğ›1ымаф) tiplemesiyle duyduğu acıyı ortaya döker,aynı acıyı "Hantsık`u-Hadje" (Хьанц1ык1у-ХьаджÑ) romanında ve 1928`de yazdığı "Yahu" (Ğ–ÑŠÑу) şiirinde de ortaya koyar.
Bu arada gece gündüz okuyup yazdığı gibi,döneminin ünlü yazar ve bilim insanları ile de sık sık yazışıyordu.Örneğin,Rus yazarı Korney Çukovskiy,"Çok iyi anımsıyorum İbrahim Tsey`i.O,yöresini çok seven,çok değerli bir yazardı" diyerek onu,yıllar sonrasında bile unutmadığını vurgulamıştı.Bir yenilik olarak,Adıge edebiyatına fabl türünü katan da odur.Fablleri "Fables de Tsey İbrahim" (İbrahim Tsey`in Fablleri) adıyla,ölümü sorası Fransızca olarak,Fransa Eğitim Bakanlığı tarafından,1939`da Paris`te yayınlanmıştı.
İbrahim Tsey,henüz çok erken bir yaşta ve en verimli bir çağında,7 Eylül 1936`da Maykop`ta,hastanede yaşama gözlerini yumdu.Vasiyeti üzerine köyünde toprağa verildi.
En başarılı yapıtlarından sayılan dört perdelik "Koç`as" (Къок1Ğ°Ñ) dramı, konusunu Adıge folklorundan alır:Hatukay beylerinden Devay Pşıkhafe`nin (Ğ”Ñуай ПщыхафÑ) soylu karısı Goşevnay,bir düğünde ünlü Şapsığ avcısı Koç`as`ı görür.Koç`as,deri kapma yarışını,bey çocuğu rakiplerini de alt ederek kazanır ve kaptığı deriyi,düğünün en güzel kadını Goşevnay`ın önüne atar.Goşevnay,o an Koç`as`a vurulur,onsuz yapamaz olur.Goşevnay bir gece,gizlice, Koç`as`ın ormandaki av kampına gelir ve ona aşkını açıklar.Ama aşkına karşılık bulamaz,kızgın ve intikam duyguları içinde köyüne döner.
Öte yandan Koç`as da pişmanlık duyar ve o denli bir güzelliği itelediği için bir bunalım içine düşer.Sonunda,Adıge geleneğine ters düşüyor olsa da,aşkını baba dostu yaşlı Tığuj`a açar.Tığuj,"Adi bir beyin değersiz karısını aramıza getiremezsin,onun özgür Şapsığlar arasında yeri olamaz,aklını başına topla" diyerek Koç`as`ı sert biçimde uyarır;Koç`as da sonunda kendisini dizginlemesini bilir (Burada Koç`as`ın pişmanlığı,ayrıca geleneğe aykırı olarak,Goşevnay`a duyduğu aşkını yaşlı Tığuj`a anlatması noktaları,eleştirilere uğrar).
Beyin köyünde,Goşevnay`ın Koç`as`ı ziyaret etmiş olduğu öğrenilir.Ama daha erken davranan Goşevnay,yağmadan yeni dönmüş olan kocasını Koç`as`a karşı kışkırtır.Zaten Koç`as`tan nefret etmekte olan bey (prens), 40 silahşörünü yanına alıp Koç`as`ın kampına yürür.Devay Pşıkhafe`nin gelmekte olduğunu gören Şapsığ avcıları,ikisi,yani yaşlı Tığuj ve genç avcı Hatıv dışında,Koç`as`ı bırakıp kaçarlar.Bey gelir ve Koç`as`a şöyle seslenir:
"Gel,seni atımın terkisine bindirip ev sahibeme (guaşeye,prensesime) götüreyim" der.Koç`as da "Pşıkhafe,bakıyorum erkekliğin tutmuş,bunu yalnız gezmeyi sevmemenden de anlıyorum.Bu bir.İkincisi at terkisine binmeyi hiç sevmem,kuşkun varsa,ela gözlü güzel prensesine sor,o bunu çok iyi bilir" karşılığını verir.
Bey`in iyice sinirlenmiş halde "Vurun şu köpeği!" diye kolunu kaldırmasını fırsat bilen Koç`as,bir rüzgar hızıyla,zırh kuşanmış beyi kol yeninden vurur (Daha çok bilgi için bk.İbrahim Tsey (Sey),Kafkasya Kül.Der.,sayı 18,s.19-21,Ankara,1968;ШъхьÑлахъо Ğбу,ĞĞ´Ñ‹Ğ³Ñ Ğ›Ğ¸Ñ‚ÑратурÑÑ€,Маykop,1991,s.139-153;Kazbek Şeş`e Казбек,Uyuşmazlık ve Çözümü,Kafkasya Kül.Der.,sayı 45-46;"Koç`as" dramının Türkçe bir çevirisi için de bk.Kafkasya Kül.Der.,sayı 20-26).
İbrahim Tsey`den masallar için bk.ЦÑй Фат1имÑÑ‚,ĞĞ´Ñ‹Ğ³Ñ Ğ¿Ñ‰Ñ‹ÑÑÑ…ÑÑ€ (Fat`imet Tsey,Adıge Masalları),Maykop,1937;M.Yasin Çelikkıran,Çerkes Masalları,Ankara,2001;Masal 4 (Tsey İbrahim),internet.
