Türkçe Bilgi logo TürkçeBilgi

İnyupikçe

Kısaca: ipk (Ortak İnyupikçe) esi (Kuzey Alaska İnyupikçesi) esk (Kuzeybatı Alaska İnyupikçesi) ...devamı ☟

ipk (Ortak İnyupikçe) esi (Kuzey Alaska İnyupikçesi) esk (Kuzeybatı Alaska İnyupikçesi) |sil= |wikidili= }} İnyupikçe ya da İnyupik dili (kendilerince Kuzey ve Kuzeybatı şivelerinde Iñupiatun , King Adası şivesinde Inupiaqtun), Kuzey ve Kuzeybatı Alaska'da İnyupiklerin konuştuğu İnuit dilleri kolundan bir Eskimo dili. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 15.700 kişilik nüfustan 2.144 kadarı anadillerini konuşabiliyor. 1948 öncesinde Rusya Federasyonuna bağlı Büyük Diomede Adasında da konuşulurdu (Imaqłit). Kanada İnyupikçesi (Uummarmiutun) denilen biçimi Kanada'da Inuvik ve Aklavik şehirlerinde konuşulur. Uummarmiutlar Kanada'da siyasi ve idari kaygılarla çoğu kez Siglitlerle birlikte Batı Kanada İnuitleri (Inuvialuit) adı altında toplanırlar. Şiveleri de Batı Kanada İnuitçesi (Inuvialuktun) içerisinde ele alınır. Eskimo dilleri içindeki yeri * Eskimo - Aleut dilleri ** Aleut dilleri ** Eskimo dilleri *** Yupik dilleri ****Sirenik Yupikçesi ****Öz Yupik dilleri *****Sibirya Yupikçesi *****Naukan Yupikçesi *****Alaska Yupikçesi (Yupikçe & Çupikçe) *****Supikçe *** İnuit dilleri **** İnyupikçe **** Batı Kanada İnuitçesi **** Doğu Kanada İnuitçesi **** Grönland İnuitçesi Anadili 13.500 kişilik İnyupik nüfusundan ancak 3000 kadarı dilini konuşabiliyor. 6 - 16 yaş arası bütün İnyupik çocukları yasal olarak sayıları 73 olan federal Kızılderili İşleri Bürosu (BIA, Bureau of Indian Affairs) okullarına gitmek zorundadır. Ayrıca, 77 kadar da eyalete bağlı köy okulu bulunur. North Slope bölgesinde okul dönemi Ağustos sonunda başlar ve 180 gün sürer. Barrow'da lise sonrası yüksek öğrenim Iḷisaġvik College adlı kolej tarafından yapılır. Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı Diyalekt ve kabileleri İnyupikler ve İnyupikçe çoğu zaman bir bütün olarak ele alınır. Bazen, iki ayrı dil ve halk olarak ele alındığı da olur ve Seward Yarımadasındakiler Qawiaraq adıyla, diğerleri (North Slope ve Northwest Alaska) de Inupiaq adı altında toplanır. * Seward Yarımadası İnyupikçesi Seward Peninsula Inupiaq ** Bering Boğazı İnyupikçesi Bering Strait Inupiaq *** Diomede şivesi Diomede subdialect **** İngalik İnyupikçesi Ingalikmiut; İngilizce Ingalikmiut Eskimo. ABD'ye bağlı Küçük Diomede (Little Diomede) adasında az sayıda konuşanı vardır. **** İmaqliq İnyupikçesi Imaqłit; Rusça имакликский диалект. Rusya Federasyonuna bağlı Büyük Diomede (Остров Ратманова, Большой Диомид) adasında konuşulan bu şive 1948 yılında yok oldu. *** Wales İnyupikçesi Wales subdialect **** Kiŋikmiut **** Tapqaġmiut *** Ukiuvaŋmiut King Island subdialect ** Qawiaraq İnyupikçesi Qawiaraq, Kawerak *** Batı Qawiaraq İnyupikçesi Teller subdialect, Qawiaraq proper **** Siñġaġmiut **** Qaviaraġmiut **** Ayaqsaaġiaaġmiut **** Aziagmiut. Sledge (Aziak, Ayak) adasında konuşulur. *** Doğu Qawiaraq İnyupikçesi Iġałuiŋmiut; İngilizce Fish River subdialect * İnyupikçe Northern Alaskan Iñupiaq ** Malimiut İnyupikçesi Malimiutun, Northwest Alaska Inupiatun. Malimiut adı komşuları olan Yupikler tarafından verilmiştir. *** Kotzebue şivesi Kotzebue subdialect, Southern Malimiut Inupiatun **** Pittaġmiut **** Kaŋiġmiut **** Qikiqtaġruŋmiut *** Kobuk şivesi Kobuk subdialect, Northern Malimiut Inupiatun **** Kuuŋmiut **** Kiitaaŋmiut ya da Kiitaaġmiut **** Siiḷviim Kaŋianiġmiut **** Nuurvinmiut **** Kuuvaum Kaŋiaġmiut **** Akuniġmiut **** Nuataaġmiut **** Napaaqtuġmiut **** Kivalliñiġmiut ** Kuzey Alaska İnyupikçesi Iñupiatun ; İngilizce North Alaskan Inupiatun *** Tikiğaq İnyupikçesi Tikiġaġmiut; İngilizce Point Hope Inupiatun *** North Slope İnyupikçesi North Slope Inupiatun **** Utuqqaġmiut **** Siḷaliñaġmiut ***** Kukparungmiut ***** Kunmiut **** Kakligmiut ***** Sidarumiut ***** Utkiavinmuit ***** Nuvukmiut **** Kuulugruaġmiut **** Ikpikpagmiut **** Kuukpigmiut ***** Kañianermiut ***** Killinermiut ***** Kagmalirmiut *** Nunataağmiut İnyupikçesi Nunataaġmiut; İngilizce Anaktuvik Pass Inupiatun, Nunamiut *** Uummarmiut İnyupikçesi Uummarmiut, Uummarmiutun; İngilizce Uummarmiut Iñupiaq, West Arctic Inupiatun, Canadian Iñupiaq. Kanada'da Mackenzie deltasında yeralan Aklavik ve Inuvik şehirlerinde konuşulur. Kökenleri Nunamiut'lara dayanır. Etnik olarak “Inupiaq” olsa da Kanada’da siyasi sebeplerle “Inuvialuit” adı altında toplanır.

Farklılıklar

Sessiz R (voiceless r) harfi yazıda sr ( /ʂ/) olarak gösterilir ve iki ünsüz arasında daha çok Kobuk (K) şivesinde kullanılır. North Slope (N) şivesinde ise normal s sesi olarak yer alır: aġnasalluq (N) aġnasralluq (K); atausiq (N) atausriq (K); iñuusiq (N) iñuusriq (K); ikusik (N) ikusrik (K); irrusiq (N) irrusriq (K); isaġuq (N) israġuq (K); isuma (N) isruma (K); kanŋusuktuq (N) kanŋusruktuq (K); masu (N) masru (K); nakasuk (N) nakasruk (K); nasaq (N) nasraq (K); pasigaa (N) pasrigaa (K); pisaasuqtuq (N) pisaasruktuq (K); qanusiq (N) qanusriq (K) ... Şiveler arası sayı adları karşılaştırması: Alaska İnyupikçesi ile Kanada İnyupikçesi (Uummarmiutun) arasındaki farklılıklar hem alfabe farklılığından hem de birtakım ses değişmelerinden kaynaklanır : Alfabe
Yukarıdaki tablo Kuzey Alaska (North Slope) İnyupikçesinin alfabesidir. Diğer şivelerde geçen sesler için de şu harfler bulunur: *Diomede : e *Bering : w , z , zr *Kobuk : ’ *Seward : b İnyupik alfabesi, Atchagat ('abeceler') ya da Iñupiatun Aglait ('İnyupik harfleri') olarak da bilinir. 1946 yılında İnyupik kökenli Presbiteryan rahibi Roy Ahmaogak ile Summer Institute of Linguistics üyesi Eugene Nida tarafından geliştirilmiştir. Altında nokta olan k harfi (ḳ) daha sonra q harfi ile değiştirilmiştir. İnyupikçede "alfabe" için kullanılan atchagat kelimesi tıpkı "abece" gibi ilk üç harfin okunuşuna -t çoğul eki getirilerek türetilmiştir. Kanada'da Uummarmiut İnyupikçesi farklı alfabe kullanır:
Bazı gramer özellikleri İnyupikçe, Eskimo - Aleut dillerinin tipik görünümünü sergiler: * Kelimelerde üç sayı vardır: tekil, ikil, çoğul * Kelimeler yalın halde çoğu zaman nominatif eki alırlar : daha çok -q ya da -k, daha az olarak da -n * Kelimeler (ya da cümleler) 4 bölümden oluşur: **kök (İng. stem) **yapım eki (Akunniġun sg Akunniġutit pl; İng. postbase) **çekim eki (Isukłiqpiaq , Uqaluit isukłiqpiaŋit & Uqaluit isuŋit ; İng. ending) **bağlaç (İng. enclitic) ***taiguallu aglaaksrallu Iñupiatun : İnyupikçe okuma ve yazma (-llu 've') * Tamlama (isim ya da sıfat) bulunmaz * Türkçede iyelik tamlaması (genitive + possessive) ile ifade edilen (örn: adamın evi) yapılar, İnyupikçede iyelik tamlaması olmadığı için ona yakın başka bir yapıyla kurulur: relative + absolutive: **imnaim nagrua : Yaban koyununun boynuzu **tuttum nagrua : Ren geyiğinin boynuzu **tuttum niaqua : Ren geyiğinin kafası **tulukkam nauligaaŋa : Kuzgunun mızrağı (bir bitki adı) Her ikisi de sayı ile uyumludur: tallimat nannuayaat : beş kutup ayısı yavrusu Fiiller de sayı ile uyumludur: *qulit aġnat taliqtut : On kadın dans ediyor (King Adası) *qaugait qairut : Ördekler geldi *aġġirit quviasupiaġataqtut : Dansçılar ve davulcular mutlular Örnekler *Taiku suna Çok teşekkür ederim *Nakuaġikpin Seni seviyorum *Uvlaalluataq Günaydın *Qavsiñukpa Saat kaç? *ukiumi kışın *upinġaksrami ilk baharda *upinġaami yazın *ukiaġmi güzün, son baharda İnyupikçede olmayan kelimeler İngilizceden ödünç alınarak kullanılır ve bunlar yazıda bir tire işareti ile eklerinden ayrılır: *North Slope-mi : North Slope'de Örnek metin (North Slope Borough School District misyonu) : :İNYUPİKÇE : Miŋuaqtuqtitchirit Sivuniŋat : Iñupiat Nunaanni miŋuaqtuqtitchiruat sivuniqaqtut piviksraqaquvlugich miŋuaqtuqtuat pisigivlugu iñulluataġuġniŋat. Miŋuaqtuqtuat atuumagisigaich piḷġusivut piqpakkutiqaġlutiŋ, aviktuaqatigiigḷutiŋ, suli avanmun aitchuqtuutilutiŋ kaŋiqsimalugu kiŋuvaaksriusiaqput piraġausivullu. :İNGİLİZCE ÇEVİRİSİ : Mission Statement : The North Slope Borough School District is committed to providing opportunities to help all students become productive and contributing citizens. Students will maintain our values of caring, sharing, and giving by understanding our history and traditions. Ayrıca bakınız * İnyupik Tarih, Dil ve Kültür Komisyonu * Alaska Yerli Dil Merkezi Dipnotlar * Iñupiaq Combined Dictionary (Yalnızca Kuzey ve Kuzeybatı Alaska şiveleri alınmış; Seward dahil değildir) * Interactive IñupiaQ Dictionary (Yalnızca Kuzey ve Kuzeybatı Alaska şiveleri alınmış; Seward dahil değildir; Dikkat, Iñupiaq font yüklenmemişse: e = ñ / o = ł̣ / b = ġ / f = ŋ / j = ł / x = ḷ) * Ugiuvaŋmiuraaqtuaksrat / Future King Island Speakers (King Adası şivesinde) * North Slope Iñupiaq Grammar Second Year (Preliminary Edition for Student Use Only) by Edna Ahgeak MacLean, Alaska Native Language Center, University of Alaska Fairbanks, seventh printing 2000 Dış bağlantılar * Facebook: Iñupiaq Word of the Day (= Günün İnyupikçe Kelimesi) * Facebook: Iñupiaq Phrase of the Day (= Günün İnyupikçe Cümlesi)

Kaynaklar

Vikipedi

Bu konuda henüz görüş yok.
Görüş/mesaj gerekli.
Markdown kullanılabilir.