Haman ve Yahudiler
Ester kitabı'nda, Haman, Agag soylusu ve Pars İmparatoru Ahaşveroş'un veziri olduğu anlatılır, dinbilimcilere göre bu kişinin M.Ö. 6.yy'da yaşamış I. Serhas olma ihtimali vardır. Haman ve karısı Zereş, antik İran'daki Yahudileri öldürmek için bir düzen hazırladılar. Fakat, bu planlar Kraliçe Ester ve Mordehay tarafından ortaya çıkarılınca Haman ve onun on oğlu asıldı. Ester kitabında anlatılan bu olay Yahudilerce Purim bayramı olarak kutlanır.Partlar dönemi
Yahudi kaynaklar Partların bir etkisinden veya isminden bahsetmemektedir. Part Krallığı, uydu krallıkların dağınık halde birleşmesinden oluşmaktaydı. İmparatorlukta bir merkezi sistemin olmaması sakıncalar doğuruyordu, örneğin Nehardea'da Yahudilerin korsan bölgeleri vardı. Partların hoşgörülü olması, Ahamenişlerin hoşgörülüğü kadar efsaneviydi. Az sayıda Adiabene kralının bile Yahudiliğe geçtiği görülmüştür. Bu tip olaylar, sadece Partların hoşgörülü olduklarıyla kalmayıp kendilerini Büyük Kiros imparatorluğunun bir devamı olarak görmelerini göstermekteydi. Partlılar Yahudi azınlıkları koruyordu; bir Yahudi deyişi de Partlıların Yahudiler ile ilgili görüşlerini de özetlemektedir: "Ne zaman ki bir Partlı hücumcunun İsrail Diyarında bir mezara zincirlendiğini görürsün, o zaman Mesihin gelmesi yakındır." Babil Yahudileri, Judea'daki dindaşlarıyla aynı görüşte olduklarından onlarla birlikte Vespasian'a karşı savaşmak istiyordu; fakat savaşa başlamak için Trajan önderliğindeki Romalıların Partlara saldırmasını beklediler. Babil Yahudilerinin ayaklanması, Roma'nın Babil'i henüz ele geçirmediğini gösteriyordu. Philon buradaki yüksek sayıdaki Yahudilerden bahsediyordu; şüphe yok ki Yahudi nüfusu Kudüs'ün düşmesinden sonra artmıştı. Babil, Kudüs'ün düşmesinden sonra Yahudilerin merkezi haline gelmişti. Şüphesiz, Bar Kohba İsyanı'nın hüzünle bitmesi bölgedeki Yahudi nüfusunu arttırdı. Babil Yahudileri, özellikle David hanedanlığından gelenler, muhtemelen sundukları hizmetlerden dolayı, Part kralları tarafından durumları yükseltildi; bu zamana kadar sırf "vergi toplayıcıları" olanlara prensliğe yakışır bir onursal ünvan olan, "Sürgündekilerin lideri" anlamına gelen "Reş Galuta" denmeye başlandı. Dış etkiler olmadan kendi iç işlerini geliştirebilmek için merkezi otorite verildi.Sasani dönemi
3.yy'ın başlarında Pars etkisi tekrar yükselmeye başladı. 226'nın kışında, I. Ardeşir, Part kralı IV. Artabanus'u tahtından edip Arsak hakimiyetine son verdi ve meşhur Sasani hanedanlığını kurdu. Dini hoşgörünün olduğu Partlarda Helenistik etki devam ederken Sasaniler Fars yaşamına yoğunlaştı, Pehlevi dilinden yana durdu ve eski monoteistik din olan Zerdüştlüğü devletin resmi dini yaptı. Bu, diğer dinlere karşı baskıya dönüştü. Kral II. Bahram zamanından gelen ruhbani Zerdüşt yazıtlarda, aralarında Yahudilik, Hristiyanlık ve Budizm'in de bulunduğu bir din listesinde bu dinlerin nasıl "ezildiği" anlatılmaktadır. I. Şapur'un Yahudilere olan yaklaşımı dostaneydi. Şmuel ile olan arkadaşlığı sayesinde Yahudi cemaati avantaj sağladı. II. Şapur'un annesi Yahudiydi, bu da Yahudi cemaatine bir takım avantajlar ve dini özgürlük getirdi. Bu dönemde yaşayan Babilli Talmudist haham Rava ile arkadaştı. Bu arkadaşlık sayesinde Pers İmparatorluğu'ndaki Yahudilere karşı konulan baskıcı kurallar hafifletildi. Rava, çabuk düşünen en başarılı öğrencisi Abaye'yi Şvur Malka (Kral Şapur) olarak çağırmaktaydı. Hristiyanlar ve Yahudiler arada bir zulümlere maruz kalıyordu fakat Yahudiler İsfahan gibi şehirlerde kompakt şekilde yaşadıkları için genel zulümlerden Hristiyanlar kadar etkilenmediler. Genelde, iki zulüm arasından uzun zaman geçerdi ve bu aralarda Yahudi öğretileri yükselişe geçerdi. 5.yy'da Yahudiler, II. Yezdigirt ve I. Firuz hükümdarlıkları döneminde zulümlerle karşılaştılar. == İslamiyet sonrası Erken İslamiyet dönemi (634 - 1255) İslam İran'da yayıldıktan sonra Yahudiler, Hristiyan ve Zerdüştçüler ile birlikte zimmi statüsüne girdiler; bu, İslam imparatorluğunda düşük tabaka halk oldukları anlamına geliyordu. Zimmiler dinlerini özgürce uygulayabilmekteydi fakat cizye denen vergi ödemek zorundaydılar. Zimmiler, sosyal ve yasal olarak bazı unsurlardan yoksun kalmak zorundaydılar; örneğin, silah sahibi olamazlar, ata binemezler, davada Müslümanlar olduğu zaman mahkemede şahit olarak kullanılamazlardı; Müslümanlardan farklı olduklarını gösteren giysiler giymek zorundaydılar. Bazen bu kısıtlamalar hafifletilmişse de genel olarak eşitsizlik Moğol istilası kadar devam etti.Moğol hakimiyeti (1256 - 1318)
1255'te Moğollar, Hülagu Han önderliğinde Perslere saldırıp 1257'de Bağdat'ı ele geçirdi, böylece Abbasi hanedanlığına son verdiler. Moğollar, İran ve çevre bölgelerde Moğol İmparatorluğu'nun bir parçası olan İlhanlıları kurdular. İlhanlılara göre her din eşitti dolayısıyla liderler zimmi statüsünü ortadan kaldırdılar. İlhanlıların hükümdarlarından Argun Han, idari yönetimde Yahudiler ve Hristiyanları tercih etti, hatta Sa'd al-Daula isimli bir Yahudiyi kendine vezir olarak atadı. Bu atama, ulema sınıfı tarafından hoş karşılanmadı ve Argun'un 1291'de ölümünden sonra al-Daula öldürüldü ve bir süre Müslüman nüfus tarafından Yahudilere din güdümlü saldırılar düzenlendi. Dönemin Hristiyan tarihçisi Bar Hebraeus, Yahudilere karşı yapılan vahşet için "ne dil söyleyebilir, ne kalem yazabilir" demiştir. Gazan Han'ın 1295'te İslam'a geçmesiyle İran Yahudileri için durum daha da kötüye gitti ve tekrar zimmi statüsüne düşürüldüler. Gazan Han'ın ardılı Olcaytu bazı Yahudilere İslam'a geçmesi için baskı yaptı. Din değiştiren Yahudilerin en bilinenlerinden biri, Olcaytu'nun meclisinde kariyerini geliştirmek için İslam'a geçen doktor, tarihçi ve devlet adamı Raşid el Din Hamadani'dir. Hamadani, yalan suçlamalarla, Olcaytu'yu zehirleme suçundan infaz edildi ve kellesi, memleketi olan Tebriz'da günlerce dolaştırılıp "Tanrı'nın adını istismar eden Yahudinin kafası; Tanrı'nın laneti üzerinde olsun!" diye tezahurat yapıldı. Bundan 100 yıl sonra Miranşah Raşid al-Din'in mezarını parçaladı, cesetten arda kalanlar Yahudi mezarlığına gömüldü. Raşid el-Din'in olayında da görüldüğü gibi İran'da İslam'a geçen Yahudilere, çoğu İslam ülkesinde İslam'a geçen Yahudilerin aksine farklı davranılıyordu. Diğer ülkelerde, din değiştirenler benimsenip toplum içinde asimile olurken İran'da Yahudilikten İslama geçenler hala atalarının dinleriyle etiketleniyordu.Safevi ve Kaçar Hanedanlıkları (1502 - 1925)
Safevilerin Şiiliği devlet dini yapmasıyla Yahudilere yapılan muamele daha da kötüye gitti. Şiilik'te saflık ve temizlik (Tahir) önemli bir unsurdur. Yahudilerin de içinde bulunduğu gayrimüslümler dini açıdan temiz sayılmamaktaydı (Naci), dolayısıyla garyimüslümle temasa geçen bir Müslüman ibadetten önce temizlenmeliydi. Bu nedenle, hükümdarlar ve hatta Müslüman halk Yahudilere dokunmamaya özen gösterdiler. Yahudilerin kiri Müslümanlara bulaşmasın diye Yahudilerin Müslümanlarla aynı anda hamama gitmesi ve hatta yağmurda veya karda dışarı çıkmaları yasaktı. Şah I. Abbas (1588-1629) balangıçta merhametliydi. Yahudiler kalkınmaya başlayıp yeni başkent İsfahan'a taşınmaları teşfik edildi. Fakat hükümdarlığının son dönemlerinde Yahudilere karşı tavrı yön değiştirmeye başladı; Yahudilikten Şiiliğe geçen bir dinadamının tavsiyesiyle Yahudilerin farklı olduğunu gösteren bir arma ve şapka giyilmesi zorunluluğu getirdi. 1656'da İsfahan'daki bütün Yahudiler temiz olmadıkları için şehirden kovulup zorla dinleri değiştirildi. Fakat Müslümanlığa geçirilen Yahudiler dinlerini gizlice devam ettirdiler; 1661'de hazine cizye eksikliği nedeniyle zarar etmeye başlayınca bu halkın Yahudiliğe geri dönmesine izin verildi. Buna rağman Yahudi olduklarını belirten giysiler giyme zorunluluğu devam etti. George Curzon, 19.yy'da İran Yahudilerinin durumunun bölgeden bölgeye farklılıklar gösterdiğini belirtmektedir: "3700 kişi oldukları söylenen İsfahan'daki Yahudilerin durumu İran'daki diğer yerlerdeki Yahudilere kıyasla daha iyidir, külah giymelerine, pazarlarda tezgah açmalarına, evlerini Müslüman komşularınkinden yüksek yapmasına ve yolda araç kullanmasına izin verilmiyor. Tehran ve Keşan'daki çok sayıdaki Yahudinin durumu iyidir. Şiraz'da ise tam tersidir. Buşire'dekiler varlıklı olup zulümlerle karşılaşmamaktadır. Başka bir Avrupalı seyyah ise Yahudlerin, eğlence için, aşağılayıcı seremonilerde kullandıklarını söylemektedir:Her halk festivalinde - kralın bulunduğu durumlarda dahi - Yahudiler bir araya getirilip bunların bazılarını çamur havuzuna fırlatıyorlar, kral ve halk, çamura bulanmış yarı boğgunların sürüklenmesinden zevk alıyorlar. Bu tarz törenler, bölgesel valilerin düzenledikleri festivallerde aynı şekilde gerçekleşiyor: havai fişekler ve Yahudiler.Genelde Şii ruhban sınıfının etkisiyle, 19.yy'da birçok zorla din değiştirme ve katliam olayları gerçekleşti. İnsani ve eğitimsel bir örgüt olan Alliance Israélite Universelleden bir temsilci Tehran'da 1894 yılında şunu yazmıştır: "... Her zaman, meçhullükten çıkmak isteyen ve Allah'a karşı olan dindarlık itibarını kazanmak için ruhban sınıfı Yahudilere savaş açıyor". 1830'da Tebriz'deki Yahudiler katliama uğradı, aynı yıl Şiraz'daki Yahudilerin dinleri zorla değiştirildi. Fakat, Avrupalı seyyahların dediğine göre Tebriz ve Şiraz'daki Yahudiler, zulümlerden korktuğu için dinlerini gizlice devam ettiriyordu. Babol'daki Yahudilerin dinleri 1866'da zorla değiştirildi; Fransız ve İngiliz elçilerin yardımlarıyla dinlerine dönmelerine izin verildi fakat Babol'da 2'si canlı canlı yakılmak üzere 18 Yahudi öldürüldü. 1910'da Şiraz Yahudilerinin bir Müslüman kızı dini ayinlerinde kullanmak için öldürdükleri iddia edildi. Şehrin Müslüman sakinleri Yahudi mahallesini yağmaladı, yağmalamayı ilk başlatanlar, Yahudilerin can ve mal varlığını korumak için hükümetin gönderdiği askerlerdi. Mallarını korumaya çalışan 12 Yahudi öldürüldü ve birçoğu yaralandı. Alliance Israélite Universelle temsilcileri, Yahudilerin itibarını zedeleyen birçok zulmü kayıtlarına geçti. Bu tip zulümlerden kaçan Yahudiler, 19.yy'ın sonları ve 20.yy'ın başlarında Filistin'e göç etti. == Modern İran Pehlevi Hanedanı (1925 - 1979) Pehlevi Hanedanı başa geldiğinde modern refomlar yürürlüğe sokuldu, böylece Yahudilerin yaşamı büyük ölçüde iyileşti. Şii ruhban sınıfının gücü azaldı ve Yahudilere ve diğer dini azınlıklara uygulanan kısıtlamalar kaldırıldı. Rıza Şah, Yahudilerin topluca din değiştirmesini ve Yahudilerin saf olmadığı inancını yasakladı. Modern İbranice Yahudi okulların müfredatına girdi ve Yahudi gazeteri basılmaya başlandı. Yahudilere, devlet memuru olma hakkı verildi. Fakat, Yahudi okulları 1920'lerde kapandı. Toplumsal görüşün anti-Yahudi olduğu bir ortamda Rıza Şah'ın Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisi Almanyası sempatizanı olması, olası bir zulüm sebebiyle Yahudi cemaatini korkuttu. Tarihçi David Littman, bu zamanda İsrail'e göç edenlerin sayısının 70,000 olduğunu belirtmektedir. 16 Mart 1979'da, Yahudi cemaatinin onursal lideri Habib Elghanian "yolsuzluk", "İsrail ve Siyonizm ile temasta olma", "Allah'ın düşmanlarıyla arkadaşlık yapma", "Allah ve temsilcileriyle savaşta olma" ve "ekonomik emperyalizm" sebeplerinden tutuklandı. İslam devrim mahkemesince yargılanıp 8 Mayıs'ta idam edildi. Habib, casusluk sebebiyle idam edilen 17 İran Yahudisinden biridir. İran'daki Yahudilerin sayısıyla ilgili farklı görüşler vardır. 1980'lerin ortaları ve sonlarından 20,000-30,000 Yahudinin yaşadığı düşünülüp bu sayı 1990'ların ortalarında 35,000'e yükselmiştir. Bugün ise, yaklaşık 25,000'i Tahran'da olmak üzere 40,000'de az Yahudi olduğu sanılmaktadır. Yinede, İran, Ortadoğu'da İsrail'den sonra en çok Yahudi barındıran ülkedir. Ayrıca bakınız *Uluslararası Holokosta Küresel Bakışı İnceleme Konferansı *Uluslararası Holokost Karikatür Yarışması *İran-İsrail ilişkileri *İran Yahudileri *Mahmud Ahmadinejad ve İsrail *Parsim *Şiraz kan iftirası Notlar * Ghirshman, R. (1954). Iran from the Earliest Times to the Islamic Conquest. Harmondsworth, England: Penguin Books * "Iran. 1997" (1997). Encyclopedia Judaica (CD-ROM Edition Version 1.0). Ed. Cecil Roth. Keter Publishing House. ISBN 965-07-0665-8 * * * * * * * Dış bağlantılar * İran Yahudilerinin yaşamı hakkında BBC raporu * İran Yahudilerinin tarihi * TEHRAN JEWISH COMMITTEE (IRAN) * Irak Yahudileri * İran Yahudilerinin kapsamlı tarihi * Görünmez İranlılar * The Jewish Virtual Library'de İran Yahudileri sayfası * Uluslararası Dini Özgürlük Raporu, 2001. İran * Parthia * Center for İran Yahudilerinin sözlü tarihi * Christian Science Monitor: "Jews in Iran Describe a Life of Freedom Despite Anti-Israel Actions by Tehran" * Julia Goldman, Jewish Telegraphic Agency 26 Mart 1999 * Negaresh Sevom Iranian Jewish Cultural, Social and Analytical Website (Persian)
