Litvanyaca`da 11 çeşit sözcük vardır: tvancada 11 çeşit sözcük vardır:
- 1. İsim (Daiktavardis)
- 2. Sıfat (Būdvardis)
- 3. Eylem (Veiksmažodis)
- 4. Sayısal (Skaitvardis)
- 5. Zamir (Įvardis)
- 6. Zarf (Prieveiksmis)
- 7. Nesne (Dalelytė)
- 8. Edat (Prielinksnis)
- 9. Birleşme (Jungtukas)
- 10. Ünlem (Jaustukas)
- 11. Yansıma sözcükler (Ištiktukas)
İsim]]ler
Litvan grameri özel ve cins isimler arasında bazı değişiklikler yapmayı öngörür. Sadece özel isimler aktifleştirilmiştir. Bazı isimlerse, örneğin Güneş ve Ay hem özel hem de cins isim olabilirler.Litvancada sözcükler eril ve dişil olarak iki cinsiyettedirler. Genel bir kural, eril sözcüklerin yalın durumda -s ile, dişil sözcüklerinse -(i)a veya -ė ile bitmesidir. Cinsiyet konusunda kesin kurallar yoktur. Örneğin upė (nehir) dişildir ama upelis (dere) erildir. Almancadaki gibi nötr cinsiyet de yoktur. Ama birkaç sözcük eşit olarak iki cinsiyetli olabilirler. Bunlar genellikle insanları tarif eden, yan anlamlı ve -a ile biten sözcüklerdir. Örneğin; vėpla - sahte (insan), elgeta - dilenen, naktibalda - uyumayan (insan), mėmė - aptalca bakan (insan).
Sayı
ÇÇoğu sözcük tekil veya çoğul türdedir. Aynı zamanda Litvanyaca'da çift sözcükler de vardır fakat bunlar sadece bazı Litvanca şivelerinde kullanılır.Bazı sözcükler sadece tekil, (örneğin; pienas - süt, auksas - altın, gripas - grip, laimė - mutluluk.) bazıları ise sadece çoğuldur. (örneğin; lubos - tavan, miltai - un, kelnės - pantolon.) Böyle sözcüklerin çoğu soyut (dokunulamaz sözcükler, yani, şans, aşk gibi ya da ev, masa gibi bazı istisnai sözcükler), bir eşyayı tarif eden sözcükler ya da hastalıklardır. Buna rağmen, örneğin şiir dilinde, tekil sözcüklerin çoğul biçimlerde kullanıldığı da görülür.
Çekim
Litvanyaca`da isimler yalın ve tamlayan hallerde olmak şartıyla, 5 çekime girerler.Birinci Çekim
-as, -is, -ys (eril)
İkinci Çekim
-a, -Ä—, -ti (dişil)
(``Pati`` (Karı), -ti ile biten sadece iki Litvanyaca sözcükten biridir. Diğeri ise ``marti``dir (Gelin).)
Üçüncü Çekim
-is (eril & dişil)
Dördüncü Çekim
-us, -ius (eril)
Beşinci Çekim
-uo (eril)
Fakat beşinci çekime giren iki dişil sözcük vardır: ``sesuo`` (kız kardeş) ve ``duktÄ—`` (kız evlat)
Çekilmiş Sözcükler
Çekilmiş Sözcüklerin Halleri
- Yalın hal (``vardininkas``)
- Tamlayan hali (``kilmininkas``), diğer dillerde Ayrılma haliyle benzerdir.
- Yönelme hali (``naudininkas``)
- Belirtme hali (``galininkas``)
- Aygıtsal hal (``įnagininkas``)
- İsim hali (``vietininkas``)
- Hitap hali (``Å¡auksmininkas``)
Sıfatlar
Litvanyaca`da, sıfatlar sayı bakımından iki çeşittir - tekil ve çoğul. Ama isimlerden ayrı olarak sıfatlarda üç cinsiyet vardır. Sıfatlarda hitap hali de yoktur.
Örneğin, gatvÄ— (``cadde``) ve kelias (``yol``) isimleri tiesus (``düz``) sıfatıyla nitelensin: rneğin, gatvė (cadde) ve kelias (yol) isimleri tiesus (düz) sıfatıyla nitelensin:
* Tiesi gatvė - tiesios gatvės (tekil - çoğul)
* Tiesi gatvė - tiesus kelias (dişil - eril)
* Tiesi gatvė - tiesią gatvę (yalın hal - belirtme hali)
Bu, nötr sıfatlarda uygulanmaz. Çünkü isimlerde "nötr" cinsiyet yoktur. Böyle sıfatlar, bir kavramdan ayrılan özellikleri tarif etmekte kullanılır. Örneğin;
Rūsyje buvo vėsu - Bodrum ferahtı.
Gera tave matyti - Seni görmek güzel.
Jis matė šilta ir šalta - Soğuk ve sıcağı gördü. (Ateş ve su arasından geçti)
Sonu -is ile biten sıfatların nötr cinsleri yoktur. Çoğu zaman nötr sıfatlar dişil gibi yazılırlar. Buna rağmen, konuşma dilinde nötr cinsiyet belirgin vurgu farklılıklarıyla kolayca ayrılabilir.
Litvancada üç karşılaştırma derecesi vardır. Bu üçderece İngilizcedekilerle aynıdır. Ama Litvancada düzensiz sıfat yoktur ve tüm sıfatlar aynı son eki alırlar.
Çekim
Litvanyaca`da sıfatlar çoğul-tekil yalın halde üç çekime girerler. Üç klasik çekim kurallarının yeniden dört gruba ayrılması uygundur; iki eril ve iki dişil.Zamirler
Kişi Zamirleri
Kişi zamirleri aš (Ben), tu (sen) jis, ji (o)Eylem
Her Litvanyaca eylem, üç farklı birleştirmeden birine aittir:- İlk birleştirme Litvanyaca`daki en yaygın olandır. Mastar halleri -ati, -oti, -auti, -uoti ile ya da bir sessiz harften sonra -ti gelen eylemlerin (Örneğin dirbti) etrafını sarma yoluyla yapılır. Bu birleştirme, bütün Litvanyaca eylem halleri içinde düzensizliği en yüksek olandır.
- İkinci birleştirme ise mastar halleri -Ä—ti ile biten eylemleri kapsar. Neredeyse hiç düzensizlik yoktur.
- Üçüncü birleştirme mastar halleri -yti ile biten eylemlere uygulanır.
Geniş Zaman
Genelde yapılan rutin işleri söylemeye yarayan, Litvanyaca`nın temel zamanıdır.
- dirbu = `Çalışırım`, (tu) nori = `İstersin`, skaitome = `Okuruz`
Geçmiş Zaman
Geçmişte olup bitmiş olayları, işleri anlatmaya yarayan temel, Litvanyaca zamandır.
dirbau = 'Çalıştım!, norėjai = 'İstedin', skaitėme = 'Okuduk'
Tekrarlanan Geçmiş Zaman
İngilizce`deki "used to" kalıbıyla örtüşen bir Litvanyaca zamandır. Yapılışı basittir:- Mastar eki ``-ti`` atılır,
- Gövdeye ``-dav-`` eki eklenir,
- Son olarak, birinci birleştirmeden ilgili geçmiş zaman eki eklenir.
dirbdavau = `Çalıştım!, norÄ—davai = `İstedin`, skaitydavome = `Okuduk`
Gelecek Zaman
Gelecekte gerçekleşecek olayları anlatmaya yarayan zamandır. Göreceli olarak kolay bir yapılışı vardır:
- Mastar eki ``-ti`` atılır,
- Gelecek zaman son eki ``-s-`` eklenir,
- Son olarak, uygun sonlandırma yapılır.
- dirbsiu = 'Çalışacağım', norėsi = 'İsteyeceksin', skaitysime = 'Okuyacağız'
Fiillerin Ön Ekleri
Fiillerden yeni fiiller türetmek için kullanılan eklerdir. Tıpkı Türkçe`deki gibi yeni türeyen sözcük ile diğeri arasında yakın anlam ilişkisi vardır fakat sözcük anlamı olarak tamamen farklıdırlar. Cinsiyetleri dahi farklı olabilir, cümlede farklı durumlarda olabilirler.* ap- (Yön anlamı)
* api- farklı bir ap-; b ve p'den öce gelir
* at- -den, bir yerden ayrılma eki (yer, yön)
* ati- farklı bir at-, d ve t'den önce gelir
* į- -de, içinde (yön), -ebilmek, -abılmak (tamamlanmamış)
* iš- dışarı (yön)
* nu- uzak (yön), ilk yerden uzak (yön, durum)
* pa- biraz, az, bazen (zaman-miktar), sona kadar (su- ekli basit durumlarında, zaman ya da miktar), alt (yön)
* par- tekrar - (Latince) re-
* per- boyunca, içinden (yer, durum), tamamen
* pra- vasıtasıyla, ile (Arabayla, uçakla ...)
* pri- yukarı, -e, -a (yer-yön), o yere (yön, yer), çok (miktar)
* su- her yerden (yer), beraber
* už- arkada (yön), aniden, beklenmden (zaman)
* už- üzerinde (yer, yön)
Bazı ön ek ekleme kuralları ise daha yaygındır:
* "ne-" ve "be-" de fiil ön ekleridir. Fakat eklenmeleri kural dışıdır. Yeni bir fiil türetmek yerine, aynı fiile farklı anlamlar yüklerler. "ne-" fiilleri olumsuz yapmaya yarayan ektir. Ama, "be-" fiilin yarıda kesilmiş ya da tamamlanamamış olduğunu bildiri. "ne-" de "be-" diğer fiil ön eklerinden önce gelirler. Aynı zamanda birleşik ön ek -nebe eklenirken de "-ne", "-be"'den önce gelir.
* -ne, -be ve -nebe'yi saymazsak, bir fiilde birden fazla ön ek olmaz. Bu kuralı bozan ancak birkaç sözcük vardır.
* Yansıma göstergesi -si eki, ön ek ve sözcük kökü arasına gelir.
- "nešasi ama nusineša, atsineša
Aynı kural ``ne-``, ``be-``, veya ``nebe-`` eklendiğinde de geçerlidir:
"nešasi ama nesineša, nebesineša, aynı zamanda nenusineša, neatsineša laikytis, ama nesilaikyti, aynı zamanda nesusilaikyti, nepasilaikyti teirautis ama nesiteirauti, aynı zamanda nepasiteirauti "
Söz dizim kuralları
Sözcük sırası
Litvanyaca, öğeleri aşağıdaki sırayı takip eden bir ÖYN (Özne-Yüklem-Nesne) dilidir:Özne + Yüklem + Nesne + Zarf + Mastar + diğer bölümler.
Litvanyaca`da sözcükler oldukça değişik şekillerde dizilebilirler. Tıpkı Latince`deki gibi her cümlede yukarıdaki gibi bir genelleme yapılamaz. Hangi sözcüğün hangi anlamda olduğu ise aldığ eklerden anlaşılır. Örneğin, "Bugün sinemada güzel bir kız gördüm" cümlesi aşağıdaki şekillerde yazılabilir:
- Aš mačiau gražią mergaitę kine šiandien.
- Šiandien aš mačiau gražią mergaitę kine.
- Šiandien kine aš mačiau gražią mergaitę.
- Gražią mergaitę mačiau aš kine šiandien.
- Gražią mergaitę aš šiandien mačiau kine.
- Kine šiandien aš mačiau gražią mergaitę.
- Kine gražią mergaitę šiandien aš mačiau.
Edatlar
İsimlerin yalın halleriyle kullanılan edatlar* iš : -den, dışından
* ant : üzerinde
* iki : -e kadar
* po : sonra, önce, -erek, -arak
* prie : yanında, üstünde
* už : arkasında
İsimlerin aygıtsal halleriyle kullanılan edatlar
* po : altında
* su : ile
* sulig : -e kadar
* ties : by, over
İsimlerin belirtme halleriyle kullanılan edatlar
* į : içinde
* pas : -e,-a, üzerinde
* per : arasaında, içinde, süresinde
* apie : hakkında
Bağlaçlar
İki cümleyi birbirine bağlama görevi üstlenen bağlaçların, Litvanca`da en yaygn olarak kullanılanları aşağıdakilerdir:* ir : ve
* bet : ama
* ar : bir soruya başlarken kullanılır ama aynı zamanda "veya" anlamı da vardır
* jei : eğer
* kad : -an, -en (gelen, yapan)
* kol : -e kadar
* arba : veya/ama
* nes : çünkü, ... nedeniyle
* tačiau : buna rağmen
