Mehmet Esat İleri Batı Trakya doğumlu, Kurtuluş Savaşı`nda Aydın cephesinde önemli yararlıklar göstermiş, T.B.M.M. 1. Dönem ve 2. Dönem`de milletvekilliği yapmış bir din ve siyaset adamıdır.
Ankara Fetvası`nı "Çine`de Milli Ordu Müftüsü Gümülcineli Esad" ismiyle imzalayan Mehmet Esat Efendi, 1882`de Gümülcine`de doğdu. Babası Müderris Mehmet Hilmi Efendi`dir. İlk, orta ve yüksek öğrenimini doğum yerinde yaptı. Medresede müderrislik ve İdadi mektebinde öğretmenlik görevlerinde bulundu.
Balkan Savaşı`nda Gümülcine`nin işgali üzerine İstanbul`a göç etti. Burada Batı Trakya Derneği`ni kurdu. 1913`de kurulan 58 günlük Batı Trakya Türk Cumhuriyeti için başarılı çalışmalar yaptı. Ancak Batı Trakya, Osmanlı Devleti tarafından feda edilince, memleketine dönmeyerek bir müderrisliğe tayinini istedi. Talebi uygun görülerek Aydın Sultaniyesi`ne atandı. Müderrislik görevini 1. Dünya Savaşı süresince devam ettirdi.
Mehmet Esat Efendi, 29 Nisan 1919`da Padişah adına Aydın`a gelen Şehzadeler Nasihat Heyeti`ne (Sadrazam Damat Ferit Paşa halkı mütareke şartlarına ikna etmek için Anadolu`ya şehzadeler başkanlığında heyetler yollamıştı) karşı tavrıyla dikkatleri üzerinde topladı. Heyet Başkanı Şehzade Abdurrahim Efendi ve Süleyman Şefik Paşa ile tartıştı.
İzmir`de Yunan işgalinin başlamasıyla (15 Mayıs 1919), gençlerden topladığı gönüllüler ve zeybekler ile Aydın-Köşk cephesinde düşmanla savaşa girdi. Bir yandan da halkı aydınlattı. 1. Dünya Savaşı esnasında kaleme aldığı, Cihad-ı Ekber (İzmir, 1332) broşüründen başka birkaç küçük kitap daha yayınladı. Bunlar "Ah! Aydın" (Şiir halinde beyanname), "Verin Zavallılara", "Hilal-i Ahmer" gibi çeşitli risalelerdi. Ayrıca "Hilal-i Ahmer (Kızılay) Teşkilatı"nın başında savaş yaralılarının tedavisi için uğraş verdirdi. Bu faaliyeti ile "Milli Ordu Müftüsü" unvanını aldı.
T.B.M.M. 1. Dönem için yapılan seçimlerde Aydın milletvekili olarak 10 Ekim 1920`de Meclis`e katıldı. Meclis`te Şeriye-Evkaf, İrşad ve Milli Eğitim komisyonlarında çalıştı. 26 Ocak 1922`de ordu geri hizmetlerine gözetim ve yardım için yurdun çeşitli bölgelerine gönderilen milletvekilleri arasında Aydın Bölgesinde görev yaparak savaşan ordunun çeşitli ihtiyaçlarının giderilmesinde yararlı oldu. Dönem içinde kürsüden, biri gizli oturumda onbir konuşma yaptı. Dört soru önergesi verdi. Başkanlığa sunduğu dokuz kanun teklifinden İhracat resminin kaldırılmasına dair olanı, 3 Ağustos 1921`de 143 sayılı Kanun olarak kabul edildi.
Mehmet Esat Efendi T.B.M.M. 2. Dönemde Menteşe (Muğla) milletvekili seçildi. Şeriye ve Evkaf, Tasarı, İrşad, Diyanet ve Evkaf komisyonlarında çalıştı. İrşad Komisyonu başkanlığında, Şeriye ve Evkaf Komisyonu`nun sözcülüğünde bulundu. Beş kanun önerisi ve önemli sorunları içeren yirmibir önerge verdi. Kürsüde yetmişyedi konuşma yaptı.
Lozan Antlaşması`nın T.B.M.M.`de görüşülmesi sırasında en çarpıcı eleştirileri yaptı. Yunanlıların tıynetlerini çok iyi bilen bir insan olması dolayısıyla (¹) cephelerde elde edilen başarının barış masasında harcandığı kanaatini Meclis kürsüsünden en açık bir surette ifade etti. Antlaşmanın oylanması sırasında 13 milletvekili (²) ile birlikte kırmızı oy kullandı.
2. Dönem milletvekilliği sona erince Mehmet Esat Efendi, İzmir-Torbalı ilçesine yerleşti. Yeni ve ileri fikirlere karşı ilgisi nedeniyle, Soyadı Kanunu ile birlikte "İleri" soyadını aldı. 21 Kasım 1923 tarihli Meclis kararıyla Kırmızı-Yeşil Şeritli İstiklal Madalyası ile ödüllendirildi. Madalyası 23 Mart 1925`te TBMM Genel Kurulunda ilk kez yapılan törende göğsüne takılmıştır.
Evli ve dört çocuk babası olan Mehmet Esat İleri, 15 Nisan 1957`de İzmir-Torbalı Şosesi üzerinde 75 yaşında vefat etti.
(¹) Ben Yunan Palikaryalarını bilirim. Onlara teslim ettiğiniz Türklerden bir gün gelecek ki, bir torba kemik bile alamayacaksınız" diyor ve Mora, Girit gibi bunun çeşitli örneklerini vermek suretiyle, Batı Trakya Türkleri`nin geleceği üzerindeki tavizkar politikayı yeriyordu. (²) Lozan Antlaşması`na kırmızı oy kullanan milletvekilleri: Kılıç Ali Bey (Gaziantep), Zamir Bey - Zamir Damar Arıkoğlu (Adana), Mustafa Necati Uğural (İzmir), Ali Cenani Bey (Gaziantep), Vasıf Bey (Saruhan), Yahya Kemal Bey (Urfa), Necip Güven Bey (Mardin), Niyazi Bey (Mersin), Faik Kaltakkıran Bey (Edirne), Şeyh Saffet Efendi (Urfa), Şükrü Kaya Bey (Menteşe), Besim Bey (Mersin), Faik Bey (Tekirdağ)
