Sally Hemings

Kısaca: Sarah "Sally" Hemings (doğum Shadwell, Albemarle County, Virginia, yaklaşık 1773 – Charlottesville, Virginia, 1835) ABD'nin üçüncü başkanı Thomas Jefferson'a ait, karışık ırklı bir köleydi. Jefferson'un karısı Martha Wayles Skelton Jefferson'ın yarım-kardeşi olduğu söylenir.[http://wiki.monticello.org/mediawiki/index.php/John_Wayles ''John Wayles Paternity''] Gazeteciler ve başkaları, karısının ölümünden sonra, Jefferson'un Hemings'den birkaç çocuğu olmuş olabileceğini iddia etmiştir. Yirm ...devamı ☟

Sarah "Sally" Hemings (doğum Shadwell, Albemarle County, Virginia, yaklaşık 1773 – Charlottesville, Virginia, 1835) ABD'nin üçüncü başkanı Thomas Jefferson'a ait, karışık ırklı bir köleydi. Jefferson'un karısı Martha Wayles Skelton Jefferson'ın yarım-kardeşi olduğu söylenir. Gazeteciler ve başkaları, karısının ölümünden sonra, Jefferson'un Hemings'den birkaç çocuğu olmuş olabileceğini iddia etmiştir. Yirminci yüzyıl ortalarında kadar pek az tarihçi bu iddiaları ciddiye almıştır. 20. yüzyıl sonlarında tarihsel verilerin tekrar incelenmesi ve 1998'te yapılan bir DNA testi sonuçlarının, Jefferson'un sülalesinden bir erkeğin Sally Hemings'in çocuklarından en az birinin babası olduğunu göstermesi, Jefferson hakkındaki tarihi temayülleri değiştirmiştir. Thomas Jefferson Vakfı'nın oluşturduğu bir araştırma komitesi, Amerikan Milli Soybilim Derneği'nin araştırmacıları ve çeşitli diğer tarihçiler, mevcut tarihi belgeler ve DNA kanıtlarına dayanarak Jefferson'un Hemings ile uzun süre devam etmiş bir ilişkisi olduğunu, Hemings'in altı çocuğunun hepsinin babasının Jefferson olduğunu ve bu çocuklardan dördünün yetişkin yaşa ulaştığını göstermektedir. Biyografi Hemings'in annesi Elizabeth Hemings , esir edilmiş Afrikalı bir kadın ile İngiliz deniz kaptanı Hemings'in kızıydı. Eğer Sally Hemings, çoğu tarihçinin kani olduğu gibi John Wayles'in kızıydıysa, 3/4 oranında beyaz ırklıydı, çünkü anne tarafından beyaz bir büyükbabası vardı. 18. yüzyıl Virginia'sında bu tür çocukların kanuni statüsü partus sequitur ventrum ilkesine göre annelerinkini takip ederdi, soyları veya görünümleri her ne kadar "beyaz" olursa olsun. Dolayısıyla Sally ve annesi köle sayılmaktaydılar. Ancak kölelik statüsü, ırk bakımından karışık bir kişinin hukuken beyaz sayılabileceği sorusundan farklıydı. Sekizde yedi oranında beyaz olan özgür kişiler, Sally'nin Jefferson'dan olan çocukları durumunda olduğu gibi, 18. yüzyıl kanunlarına göre kanunen beyazdı. Annette Gordon-Reed'in The Hemingses of Monticello adlı eserinde belirttiği gibi, ırk karışımına bakış, 18. yüzyıl ve İç Savaş öncesinde biraz daha toleranslıydı; 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyılda ise bir damla kuralı geçerli olmuştu.

Hemingsler Paris'te

1784'te Thomas Jefferson, Amerika büyükelçisi olarak büyük kızı Martha (Patsy) ile birlikte Paris'e yerleşti. 1787'de Jefferson, dokuz yaşındaki kızı Maria (Polly) Jefferson'u da yanına çağırdı. Polly'e bakması için Isabel adlı bir kölenin de yollanmasını istedi ama Isabel yakın zamanda doğum yapmış olduğu için onun yerine ergen yaşlı Saly Hemings geldi, Polly ile beraber. Poly ve Hemings, Londra'da John ve Abigail Adams tarafından karşılandılar. 1787'de Abigail, Sally'den bahsederken onun "15 veya 16 yaşında bir kız" olarak tarih etmiş ve "pek bir çocuk, Kaptan Ramsey pek bir hizmet vereceğinden şüpheli, onu geri götürse daha iyi edeceğini düşünüyor" diye yazmıştı. Sally'nin [1]'ye düşkün olduğunu ve iyi huylu göründüğünü eklemiştir. Abigail Adams, Sally'den ayrıca "çalışkan ve düzenli biri" olarak bahsetmiştir. Sally Fransa'da 26 ay kalmıştır. Abisi James de onunla beraberdi, ahçılık eğitimi almak için Jefferson'la beraber 1784'te Fransa'ya gelmişti. Bu sürenin sonlarına doğru James kendi parasıyla bir Fransızca öğretmeni tutmuştu. Oğlu Madison'un yazdığına göre Sally Hemings Paris'ten ayrılırken Fransızcayı iyi derecede öğrenmeye başlamıştı. Sally'nin nerede yaşadığına dair bir kayıt yoktu. Temmuz 1787 ile Ekim 1789'da Jefferson ile birlikte Champs-Elysées'de Hôtel de Langeacde yaşıyor olabilirdi veya, Maria ve Martha ile birlikte onların eğitimlerini sürdürmekte olduğu manastıra (Abbaye de Panthemont) gidiyor olabilirdi. Manastırdan gelen faturalarda Sally'den bahsedilmiyordu. Jefferson ve çevresi hafta sonlarını villasında geçirmekteydi. Jefferson'un Sally'e kaliteli giysiler satın alıp vermiş olduğuna dair kayıtlar vardır, bunlar muhtemelen onun resmi davetlerde Martha'a eşlik etmesi için alınmıştı. Fransız kanununa göre hem Sally hem de James özgür bırakılmak için başvurma hakkına sahiptiler. Fransa'daki devrim anayasası 1789'da köleliği kaldırmıştı. Oğlu Madison'un anılarında yazdığına göre Sally Fransızca öğrenmekteydi, isterse Fransa'da özgür bir kişi olarak kalabilir, isterse Virginia'ya bir köle olarak geri dönebilirdi. Yazdığına göre, Sally Jefferson'dan hamile kalmıştı, eğer Jefferson çocuklarını azat etmezse Amerika'ya geri dönmeyi reddetmişti, Jefferson da bu şartı kabul etmişti. 1 Eylül 1802 tarihlki Richmond Recorder gazetesi Jefferson'un "yıllarca cariye olarak kölelerinden birini tutmuştur. Adı Sally'dir. En büyük oğlunun adı Tom'dur..." yazmıştır. Jefferson ile bir kölesi arasında cinsel ilişki olduğuna dair söylentiler 1802'den önce de vardı ama makale bu hikayenin iyice yayılmasını sağladı. Jefferson'un Federalist muhalefeti tarafından kullanılmış ve Jefferson'un başkanlığının son yıllarında pek çok gazetede defalarca yayımlanmıştır. Jefferson kayıtlarının arta kalanlarına göre, Sally ABD'ye döndükten sonra altı çocuğu olmuştur: * Harriet Hemings (I) (Ekim 5, 1795 - Aralık 7, 1797) * Harriet Hemings (II) (Mayıs 22, 1801 - 1863 sonrası) Jefferson kölelerinin doğumlarını kendi Çiftlik Kitabı'nda kaydetmiştir. Bazı araştırmacılar kayıtlarda tutarsızlıklar farketmiştir: 1790 yılı ve bazı başka yıllar için doğumlar sütununda silintiler vardır. Genelde Jefferson ölenlerin kayıtlarının üzerine çizgi çekerdi. Ayrıca, Jefferson Sally'nin çocukları için baba adının belirtmemiştir, başka bazı köle doğumlarında baba adını kaydetmesine rağmen. Sally Hemings'in görevleri arasında çocuk bakıcılığı, oda hizmetçiliği ve dikişçilik vardı. Okuryazar olduğu bilinmemektedir ve kendisi yazılı bir kayıt bırakmamıştır. Sally hiç evlenmedi; köle olarak Virginia kanunlarına göre evliliği kabul göremezdi zaten, ama pek çok köle kendilerine nikahsız eş alırdı. Sally Hemings Monticello'da çalışırken çocuklarına yakın olabiliyordu. Oğlu Madison'un anılarında yazdığına göre, Hemings çocuklarının 'büyük ev' etrafında bulunmalarına izin veriliyordu ve sadece getir-götür gibi hafif işler yapmaları bekleniyordu." Madison, Thomas Jefferson'un iyi bir adam olduğunu ama kendisine veya kardeşlerine babacan davranma alışkanlığı olmadığını yazmıştır. Çocuklar 14 yaşında eğitimlerine başladılar, erkek kardeşler marangoz, Harriet iplikçi ve örgücü olarak. Beverly, Madison ve Eston keman çalmayı öğrendiler. 1819 veya 1820'de Jefferson'un torunlarından biri bir arkadaşını "Beverley'nin müziği ile dans etmeye" Monticello'nun Güney Kanadı'na davet etmiştir. Beverly 1822'de "kaçmış" ve takip edilmemiştir. Aynı yıl Harriet de kaçmıştır. Malikane kahyası Edmund Beacon, anılarında, ona 50 dolar verip, muhtemelen abisi veya başka bir akrabasına gitmesi için, onu bir at arabasına bindirdiğini belirtmiştir. Ayrıca Hemings'in oğulları Madison ve Eston'un serbest kaldıktan sonra Virginia'da kalabilmeleri için Virginia eyalet meclisindeki nüfuzunu başarıyla kullanmıştır (Virginia kanunlarına serbest bırakılan kölelerin bir yıl içinde gitmeleri gerekmekteydi). Rivayete göre Sally Hemings hiçbir zaman resmen azat edilmemişti, bunu yapması (Jefferson böyle bir şeyi aklından geçirmiş olsa bile) muhtemelen Jefferson üzerine dikkat çekecekti. Sally Hemings'in çocukları hakkında tartışmalar Basın raporları ve söylentileri 1802'den evvel Washington Federalist gazetesinde Jefferson'un esirleriyle ilişkileri olduğuna dair üstü kapalı iddialar yayınlanmıştı. Callendar bu çocuktan "Başkan Tom" olarak bahseder, onun Başkan'a çok benzediğini, Jefferson ve Hemings'in Paris'ten dönüşlerinde doğduğunu belirtir. Jefferson'un torunu Thomas Jefferson Randolph daha sonra Sally'nin çocuklarının Jefferson'a benzediğini kabullenmiş, "o kadar benziyorlardı ki damarlarında Jefferson'un kanını taşıdıkları besbelliydi" demiş, bu benzerliği Jefferson'un bir akrabasının babalığına atfetmiştir. Callender, Monticello'yu hiç ziyaret etmemiştir ve yazdığı makaleleri için ikinci el kaynaklara ve spekülasyonlara dayanmıştır. Callendar, hikayesindeki bilgi hatalarını düzeltmeye gayret göstermiş olsa ve, Sally'nin varlığı, onunu Fransa'da bulunmuşluğu ve çocuklarının Jefferson'a benzemesi hakkında verdiği bilgiler doğru olsa dahi, asıl iddiası olan "Başkan Tom"un varlığı hiçbir zaman doğrulanmamıştır. O dönemin pek çok gazete editörü Callendar'ın bağnaz hikayesini tekrarlamışlardı, bunu yapmakta amaçları esarete karşı bir saldırı değil, Jefferson'a zarar vermekti. Jefferson Albemarle ve Bedford'daki malikanelerinde 200 küsur köleye sahipti, ancak bu sayı değişkendi. Jefferson, Monticello'da tarlalarda, küçük bir çivi fabrikasında ve ana evde sırf köle emeği kullanıyordu. Jefferson yıllarca borçla mücadele etmişti ve kölelerini değerli bir mülk olarak görürdü. On yıllık bir zaman dilimi zarfında 167 köleyi satmış veya vermişti. Jefferson, satılmak isteyen kölelerine kolaylık gösterirdi, özellikle onların ailelerini birarada tutulması söz konusu olunca. Ayrıca satılmak istemeyen kölelerinini satmamaya çalışırdı. Ama vasiyetinde Jefferson sadece beş köleyi azat etmiştir, John, Madison, ve Eston Hemings dahil olmak üzere. Madison Hemings'in anıları == Sally'nin oğullarından Madison Hemings, 1873 tarihli anılarında (Ohio gazetesi The Pike County Republicanın yayımcısı Samuel Wetmore tarafından redaksiyonu yapılmıştır) Thomas Jefferson'un onun, ve Sally'nin çocuklarının hepsinin babası olduğunu iddia etmiştir. Bu tutarsızlığa rağmen bazı araştırmacılar bu 1873 anısının Callendar'ın makalesine dayandığını iddia etmiştir, çünkü her ikisi de Martha Jefferson'un babası John Wayles'ın adını aynı biçimde yanlış yazmıştır. Ancak, "Wayles" ile aynı okunuşu olan "Wales" kelimesinin yazılması, iki kişinin birbirinden bağımsız olarak kolaylıkla yapılabileceği bir hatadır. Bazı tarihçiler 1873 anı kitabından öncesine ait bir sözlü gelenek olmamasını eleştirirler, ne Monticello kölelerinin ahfadında ne de Hemings ailesinde; ancak, sözlü gelenekler, sözlü olmalarının doğası gereği, yazılana kadar bir delil bırakmazlar. Hemings soyundan pek çok kişi "beyaz geçindiği" için, ayrıca Beverly ve Harriet Hemings'in hukuki durumunun 1865'e kadar kaçak köle olduğu için, kayıt bırakmamak onlar için önemliydi. Madison Hemings'in hikayesine şüpheyle karşılanmasının diğer nedenleri, Sally Hemings'in Fransa'da kalışının süresi hakkındaki hata, Jefferson'un vasiyetindeki maddeler, ve Madison'un Dolley Madison tarafından adlandırılmış olduğu iddiasıydı. Hikayeye inanılmamasının bir diğer nedeni, Madison'un iddiasına göre Jefferson'un tarımdan fazla zevk almadığı ve makinaları tercih ettiğiydi. Tarihçi Annette Gordon-Reed, bununla ilgili olarak, Madison'un büyüdüğü dönemin, Monticello'da büyük bir inşaat faaliyeti dönemine rastlaması ve Madison'un marangoz olarak eğitim görmüş olduğunu belirtir. Aynı gazetede yayımlanan, ikinci bir Monticello kölesinin anısı, Madison Hemings'in hikayesini desteklemiştir. Bunun ardından Jefferson'un torunu Thomas Jefferson Randolph, o hikayedeki hatalar hakkında gazeteye (yayımlanmayan) bir mektup yollamıştır. Bazı eleştirmenler Madison'un hatıratında kullanılan kelime dağarcığının eski bir köleden beklenmeyecek bir zenginlik gösterdiğini, bunun, editör Samuel Wetmore'un (Cumhuriyetçi parti taraftarı ve kölelik aleyhtarı) metne katkısı olduğuna işaret ettiğini söylemiştir. Ancak, aynı yazı dizisinde Wetmore'un diğer makaleleri aynı üslup özelliklerini göstermemektedir. Madison, imtiyazlı Hemings ailesinin bir üyesi olarak, çokyönlü (polimat) bir kişi olan Jefferson ve onun çocuklarının yakınında büyümüştü ve kendi yazdığına göre, Jefferson'un torunları tarafından eğitilmiş, daha sonra da kendi başına eğitimini sürdürmüştü. Gordon-Reed, eski bir kölenin ifadesinin nasıl olması gerektiği hakkında tarihçilerin gösterdiği taraflılığın, bu eserin dikkate alınmamasına neden olduğunu belirtmiştir. Madison'un, babasının Thomas Jefferson olduğu iddiası, bazı kişiler tarafından hüsnükuruntu olarak sunulmuştur. Yayımlanışından kısa bir süre sonra, rakip bir gazete "bu yörede en az elli zencinin babalarının meşhur kişiler olduğunu iddia ettiğinden şüphemiz yoktur. Bu, renkli ırkın bilinen bir özelliğidir." diye yazmıştır. Daha yakın geçmişte, Thomas Jefferson Heritage Society'nin 2001'de yayımlanmış olan "Araştırmacılar Komisyonu" raporuna katılmış birisi olan David Mayer, Madison'un anılarının "mitos" değil de "tarih" olarak değerlendirmenin, "Kuzeybatı Pasifik yerlilerinden meşhur bir kabile reisinin aslında bir kuzgundan inme olduğuna inanmak gibidir, çünkü onun aile efsanesinde öyle demektedir" diye yazmıştır.

Eston Hemings sözlü aile geleneği

Yazar Fawn Brodie 1970'li yıllarda Eston Hemings'ın soyundan kişilerle karşılaşınca, onların Sally Hemings ile ilişkilerinden habersiz olduğunu keşfetti. Eston, Wisconsin'e taşındıktan sonra soyadını Jefferson olarak değiştirmişti ve beyaz toplulukla kendini özdeşleştirmişti. Onun soyundan gelenler, Afrika soylu olduklarının bilmiyorlardı ve kendilerine Jefferson'un "amcasının" uzaktan akrabası olduklarının söylenmişti (Jefferson'un amcaları Hemings çocukları doğmadan önce ölmüştü). Jefferson'dan inmiş olmayı iddia eden bir sözlü geleneğin varlığının bir diğer desteği, Eston'un oğlu Beverly'nin 1908'de ölümünden sonra Chicago Tribune gazetesinde yayımlanan bir mektuptu. Bu mektup, Beverly'nin arkadaşı, yazar ve yayımcı Augustus J. Munson'tandı, ve Beverly'nin Thomas Jefferson'un torunu olduğunu belirtiyordu. Bir diğer destekleyici kanıt, 1902'de Scioto Gazettede çıkan bir makalede, Eston ve onun Jefferson'un oğlu olduğuna dair şöhretinden bahsedilmesiydi. Hemings ailesine ve Monticello'ya olan bağlantının gizlenmesi, 1940'larda Eston'ların aile hikayesindeki değişiklikten kaynaklanmaktaydı, Jefferson ailesinden değil: aile fertlerinin 15 yıl boyunca Chillicothe, Ohio'da bir Afro-Amerikalı bir toplulukta yaşamış olduklarının artık söylenmez olmuş; "Eston" adının yazılışının "Estis" olarak değiştirilmiş; ve ailenin kökeninin Albemarle County'den Fairfax County olarak değiştirilmişti.

Woodson ailesi sözlü geleneği

"Renkli Özgür" bir adam olan Thomas Woodson'un soyundan olanlar onun Sally Hemings'in Thomas Jefferson'dan oğlu olduğuna dair iddia etmişlerdir. Dediklerine göre kendisi Fransa'da peydahlanmış ve 1790'da doğmuştur. Thomas Woodson hakkındaki ilk kayıtlar onun 1807'de Greenbriar County'de (günümüzde Batı Virginia'da) yaşayan bir çiftçi olduğuna dairdir. Woodson soyundan beş kişi üzerinde yapılan DNA testleri onunla Jefferson arasında bir bağ olduğunu göstermemiştir. 2000 yılında Thomas Jefferson Vakfı (Monticello'yu günümüzde idare eden vakıf) Woodson'un iddiasının olasılık dışı bulmuştur, Callender'in orijinal hikayesi ile tutarlı olmasında ve Woodson ailesinin sözlü geleneği tarafından desteklenmesine rağmen: "Eğer Thomas C. Woodson, Sally Hemings'in 1790'da doğmuş oğlu olsaydı, 16 yaşında baba ve 17 yaşında toprak sahibi olması gerekirdi; karısının kendisinden sekiz yaş daha büyük olması gerekirdi. Bunlar mutlaka olanaksız olmasa da, son derece olağan dışı olurdu." 2001'de National Genealogical Quarterly (Milli Soybilim Dergisi) dergisi, nüfus sayım verilerine dayanarak onun doğum tarihini 1784-85 aralığında olması gerektiğine karar kıldı. Woodson hikayesi aleyhine argümanlar, Sally Hemings'in 1790'da doğmuş bir oğulun 1802'de hala sağ olduğunu kanıtlayacak bir delil olmadığını belirtir. 1802 yılında Richmond, Virginia'da çıkan bir gazetede James Callender tarafından kaleme alınmış makaleler yayımlamıştı, bu yazılarda Callender, Tom adında bir çocuktan bahsetmiş ve onun Thomas Jefferson ve Sally Hemings'in oğlu olduğunu iddia etmişti. 1802'de hayatta olan hiçkimse, ulusal düzeyde bir skandalın konusu olan bu çocuğun varlığını inkar etmemiş, ama genelde bu saldırılara cevap vermemişti. Bu erkek çocuğun 1802'den önce öldüğünü öne süren ilk yazı, Thomas Jefferson'un ölümünden yaklaşık 50 yıl sonra yazılmıştır. Thomas Jefferson Vakfının Ocak 2000 raporundan "Eğer 1790'da doğan bir bebek, çocukluğunu ölmeden geçirirse, 1794 ve sonraki yıllardaki Çiftlik Kitabı'nda bulunmamasını açıklamak zordur" demiştir. Lakin, kitabın 31. sayfasında, 1790'da doğan bir erkek çocuğun adının kısmen silinmesi raporda belirtilmemektedir. Jefferson Çiftlik Kitabı'ndaki eksik sayfaları ve silintileri kimse açıklamamıştır. Woodson hikayesini reddedenler, Ellen Randolph Coolidge'in dediğine göre Monticello'yu terkeden dört "sarı çocuk"tan dördüncüsünün kim olduğuna açıklama getirmemiştir (diğer üçünün ise kimliği belirlenebilmiştir). Jefferson'un kayıtları çok kapsamlı olduğu için eğer bu dördüncü kişi eğer Thomas değilse, kimliğinin tespiti zor olmasa gerekirdi. Sally Hemings'in oğlunun 10 yaşında olması gereken 1800 ve 1801'de Thomas Jefferson, Thomas adlı bir hizmetçiye parasal hediyeler vermiştir. Hikayeyi reddedenler, Thomas adlı hizmetçi için alternatif bir kimlik öne sürmemişlerdir. Woodson hikayesine göre, bu erkek çocuk Monticello'yu iki yıl sonra terketmiştir, dolayısıyla hediyeler devam etmemiştir. Woodson hikayesine göre, Jefferson'un torunu Ellen R. Coolidge'den bu açıklamalar, ve Jefferson'un kendi mali belgeleri, Woodson'un iddialarını desteklemektedir. Woodson aile hikayesine göre, bu oğlan çocuk, skandal ve özgür olma arzusu yüzünden adeta bir yetim haline gelmişti. Monticello'yu terkettikten sonra bu oğlan beyaz Woodson'larla yaşamıştı, bu Woodsonlar Thomas Jefferson'ın karısının kızkardeşi tarafından akrabalardı. Sonra Woodson çiftliğini terketmişti. Bu sıra dışı şartlar içinde, Thomas'ın başka bir aileye, karısının ailesine, bağlanmış olması mantıklı ve başarılı bir tepki olsa gerektir. 1879'da ölen Thomas Woodson'un 95 yaşına kadar yaşamış olması şüphelidir. Thomas Woodson'un soyundan olduğu bilinen 1300 kişiden hiçbiri henüz 95 yaşına kadar yaşamamıştır, tıp ve halk sağlığındaki büyük ilerlemelere rağmen. Thomas Jefferson Vakfı'nın, Thomas Woodson'un 17 yaşında toprak sahibi olamayacağına dair hükmüne rağmen, Thomas Woodson'un yaşamış olduğu Greenbrier County'de toprak sahibi olduğuna dair bir kayıt yoktur. Vakıf, olmayan iddialar yaratıp sonra bunları çürütmüştür. Woodson ailesinin yayımlanmış hikayesi Thomas Woodson'un Greenbrier County'de toprak sahibi olduğuna dair bir iddiada bulunmamaktadır.

Jefferson'un yorumları

Thomas Jefferson'un kendisi bu konu hakkında alenen hiçbir yorum yapmamıştır, ancak bazı sözleri dolaylı inkar olarak yorumlanmıştır. Deniz Kuvvetleri bakanı Robert Smith'e yazdığı 1 Temmuz 1805 tarihli bir özel mektubunda, Jefferson kendisine yöneltilmiş tüm "suçlamaları", biri hariç, reddetmiştir: evli komşusu Betsey Walker'i baştan çıkarmayı denemiş olduğuna dair suçlamanın "hakkımdaki iddialar arasında tek gerçeğe dayananı" demiştir. Bu cümlenin Walkerlar'ın kendisine yapmış olduğu diğer suçlamaların bir inkarı mı olduğu, yoksa Federalistlerin tüm iddialarının, Hemings iddiaları da dahil olmak üzere, bir inkarı mı olduğu konusundan fikir birliği yoktur. Bacon'un ifadesini şüpheyle karşılayanlar Bacon'un Monticello'da çalışmaya 1806'da başladığına, ki bu tarih Harriet'in doğumundan beş yıl sonradır, ve Bacon'ın "büyük ev"de yaşamadığına dikkati çekerler. Eugene A. Foster tarafından yapılan çalışma dört grup erkeğin Y kromozomal haplotiplerini incelemiştir: Thomas Jefferson'un büyükbabasının; Thomas Woodson'un; Madison Hemings'in abisi Eston Hemings'in (kendisi sonradan Eston Jefferson adını almıştır); ve Carr kardeşlerin büyükbabası John Carr'ın soyundan gelenler. Her durumda incelenen erkeklerin baba tarafından inmeleri şartı vardı, yani oğulunun oğulunun oğlu olmak. Sadece bu soylarda Y kromozomları muhafaza olabilir. Bu yüzden Thomas ve Martha Jefferson'un doğrudan ahvadı bu çalışmada incelenememiştir, çünkü ne bu soydan ne de Madison Hemings'in soyundan, babasoylu ahvad tespit edilememiştir. Araştırmanın ana bulgusu, Jefferson ailesinin Y kromozomunun Eston Hemings'in ailesininki ile eşleştiği, buna karşın Woodson ve Carr ailelerinin Y kromozomlarının farklı olduğudur. Jefferson'un Eston Hemings'in babası olduğu konusunda kesin bir sonuç değildi bu, ama test edilen diğer aileler durumunda sonuç açıktı. Jefferson'un torunlarının iddiası olan, Sally Heming'in çocuklarının babasının Carr kardeşlerden biri veya ikisi birden olduğu doğru olamazdı. Bu çıkarımın hatalı olmasının yolu, ya a) Hemings'in başka erkeklerden de çocukları olmuş olması ve Carr kardeşlerin Eston dışında da çocuklar yapmış olmaları, ya da b) Carr kardeşlerin büyük babaları ile aynı Y kromozomuna sahip olmaması (gayrı meşruluk sonucu) ve Jefferson ailesinden birinin onların babası olması olabilirdi. Woodson ailesinin Jefferson soyundan olma iddiası da çürütüldü; Woodson soyundan beş kişi test edilmişti, doğruluğu garantilemek için. Buna karşın Eston Jefferson'un babasının bir Jefferson olduğu inkar edilmez bir bulguydu. 1998'den önce Hemings çocukları tarafından tüm yazılanlar arasında Madison Hemings'inki, DNA testi ile en uyumlu çıkmıştır. Nature dergisi bu nedenle bu çalışma için "Jefferson kölesinin son çocuğunun babasıydı" olarak başlık atmıştır. Makalenin yazarları bu başlığı "hatalı" olarak nitelemiştir çünkü ekibin vardığı sonuçları tam yansıtmamaktaydı. DNA testleri 1) Carr kardeşlerinin Eston'un babalığıyla ilişkisini dışlamış ve 2) Jeffersonlar'dan herhangi birinin Thomas Woodson'un babası olduğunu da dışlamıştı. Buna karşın, Jefferson veya ailesinin bir diğer üyesinin tüm Hemings çocuklarının babası olduğunu kesin olarak kanıtlanmış değildir. Jefferson'un Randolph adında bir kardeşi vardı ve onun beş oğlu vardı. Natureda sonradan belirtilen bir diğer olasılık, Jefferson'un baba soyundan bir akrabasının, örneğin babası, veya büyükbabasının bir köle ile çocuk veya çocuklar yapmış olduğu, ve bu kölenin veya onun soyundan birinin Hemings'in çocuklarının babası olmuş olduğudur. Dr. Foster bu olasılıkların genetik verilere dayanarak dışlanamayacağını kabul etmiştir ama çok sayıda tarihsel delil günümüzde babanın Jefferson olduğunu belirtmektedir. PBS Hour programındaki bir mülakat sırasında ilk Amerikan başkanları konusunda uzman olan meşhur biyografi yazarı Joseph Ellis konu hakkındaki fikrini değiştirdiğini söylemiştir: :Bir kanaat değişikliği değil, bu gerçekten yeni bir kanıt. Bu kanıttan önce kesin bilmek çok zordu ve her iki taraf için de deliller dolaylıydı. Hatalı karar vermiş olduğum için şimdi öne çıkıp söylemek istiyorum ki, bu yeni bulgu, Jefferson'un Sally Hemings ile uzun süreli bir cinsel ilişkisi olduğunun, makul bir şüpheden öteye bir kanıtı sayılmaktadır. == Vakıf ve Komisyon raporları == Nature makalesinin ardından, tartışma büyüdü. 2000 ve 2001'de Jefferson-Hemings meseleleri hakkında iki büyük çalışma yayımlandı. Her iki çalışma da sonuçlarını desteklemek için, hem bilimsel hem tarihi pek çok kaynaktan yararlanmıştır.

Thomas Jefferson Vakfı raporu

Ocak 2000'de Thomas Jefferson Vakfı'ndan (Thomas Jefferson Foundation, veya kısaca TJF) bir grup uzman, Nature makalesinin yayımlanmasının hemen ardından başlatılmış olan bir çalışmayı yayımladılar. Uzmanların hemen hemen hepsinin katıldığı sonuç "babalık mutlak bir kesinlikle belirlenemese dahi, mevcut en iyi kanıtlar üzerindeki incelememiz, Thomas Jefferson ve Sally Hemings'in uzun süren bir ilişkisi olmuş olduğunu ve bundan Sally Hemings'in bir ve belki de tüm bilinen çocuklarının meydana geldiğini yüksek bir olasılıkla göstermektedir. " TJF, Monticello'nun sahibi ve işleticisidir, araştırma ve halk eğitimi etkinliklerini de bu kuruluş yürütmektedir. Rapor ayrıca William & Mary Quarterlyde yayımlanan, Frasier Nieman'ın olasılık hesaplamasını da belirtmiştir. Nieman, TJF'nin Arkeoloji Bölümü'nün başıdır. Jefferson'un Monticello'yu ziyaretleri ve Hemings'in hamileliklerinin zamanlamasını analiz etmiş ve iki olaylar dizisinin ilişkili olduğunun son derece muhtemel olduğu sonucuna varmıştır. Komite "Randolph Jefferson ve oğulları Eston Hemings'in peydahlanışı sırasında Monticello'da olduklarına dair bir bilgi yoktur" diye belirtmiştir. Randolph'un oğullarından ikisinin Harriet ve Eston'un peydahlanışı sırasında ziyaret etmesi mümkün olsa dahi, "bir diğer erkek Jefferson'un Sally Hemings'in çocuklarının babası olduğu hipotezi için inandırıcı kanıt bulunmamaktadır" diye belirtmişlerdir. Thomas Jefferson Vakfı, ne ilişkinin Paris'te başladığına dair, ne de 1790'da geri dönüşleri üzerine doğan ve kısa süre sonra ölen bir çocuk hakkında yazılı kanıt bulmamıştır.

Vakıf raporuna eleştiriler

Komitenin bir üyesi White Wallenborn, rapor sonuçlarına katılmamış, "tarihi kanıtlar Sally Hemings'in çocuklarının babalığını teyit edecek veya yalanlayacak derecede sağlam değildir" demiştir. Komitenin "daha baştan varacakları sonuca karar vermiş" olduğunu ve Wallenborn'un itirazının komite başkanı tarafından gösterilmediğini iddia etmiştir. Başka bir eleştirmen komite üyelerinin taraflı olduğunu veya Monticello'da süren bir sözlü tarih projesi Getting Word üzerinde çalışmalarından dolayı çıkar çelişkisi içinde olduklarını iddia etmiştir. Lakin, komite Woodson ailesinin sözlü hikayesini de kabul etmemiştir. 12 Nisan 2001'de ilan ettikleri bir raporda "Jefferson-Hemings iddiası hiçbir şekilde kanıtlanmış değildir" sonucuna varmışlardır. Thomas Jefferson'un genç kardeşi Randolph Jefferson'un Eston'un babası olması komisyon üyelerinin çoğunluğu tarafından en muhtemel alternatif olarak önerilmiştir. O zamanlarda Virginia'da 25 olasıl erkek Jefferson yaşamaktaydı ve bunlardan sekizi Monticello içinde veya oraya yakın yaşamaktaydı. "Bildiğimiz bir şey var ve o da yeterince kahredicidir. Jefferson, köle sahipleri ve akrabalarının köleleri üzerindeki iktidarlarını istismar etmelerinden hoşlanmadığını ifade etmesine rağmen, bu tür istismarı ya kendisi de yapmış ya da akrabalarından bir veya daha çoğunun bunu yapmasını hoş görmüştür."

Alimler Komisyonu raporuna eleştiriler

Alexander Boulton, William and Mary Quarterlyda yazan bir tarihçi, araştırmacıların Jefferson aleyhine olan kanıtları çürütemeyince "B planına" başvurduğunu, buna göre "Jefferson'un geçmişteki savunmaları yetersiz kalınca, TJHS avukatları alternatif bir savunma toparlayıp, onun eski savunucularının sonuçlarını muhafaza etmiş ama onları destekleyecek yeni "deliller" getirdiğini iddia etmiştir. Örneğin Randolph Jefferson hiçbir zaman ciddi olarak Sally Hemings'in bir eşi olarak göz önünde tutulmamıştı, ta ki DNA testi Eston'un babasının kesinlikle Jefferson soyundan birisi olduğunu gösterene kadar. Ne Jefferson'un torunları, ne de 19. yüzyılda kimse, Randolph Jefferson'un Hemings'in çocuklarının babası olduğunu öne sürmemişti. Randolph Jefferson ile Sally Hemings'i ilişkilendiren ilk kişi 1988'de tiyatro yazarı Karyn Traut olmuştur; kocası biyolog olan Thomas Traut, Alimler Komisyonunun bir üyesi oldu. National Genealogical Society (NGS; Amerikan Milli Soybilim Derneği)'nin yayın organı National Genealogical Society Quarterlynin Eylül 2001 sayısı bu anlaşmazlığı çeşitli profesyonel soybilimcilerin bakış açısıyla değerlendirdi. Bu uzmanlar Alimler Komisyonu'nu soybilimsel araştırmanın standartlarına uymamakla suçladılar. NGS yazarları Alimler Komisyonu'nun soybilimsel araştırma standartlarını izlememekle suçlamışlar, kendi araştırma standartlarının komisyonun izlediği hukuksal yaklaşımdan daha sıkı olduğunu belirtmiştlerdir. Soybilimci Helen Leary, Alimler Komisyonu'nun hataları arasında şunları saymıştır: ikincil kaynaklara aşırı derecede dayanma, verilerin taraflı değerlendirmesi, kanıtların çarpıtılması, bağlamın eksik verilmesi, ilgisiz meselelerle konuyu karıştırmak, ve en önemlisi, kanıtlar topluluğunun ağırlığını görmezden gelmek. Sertifikalı Soybilimci Helen Leary vardığı sonucunda "Deliller zinciri Sally Hemings'in çocuklarını babaları Thomas Jefferson'a sağlam şekilde bağlamaktadır" demiştir." Soybilim uzmanı Helen Leary, "deliller zinciri, Sally Hemings'in çocuklarını sağlam şekilde babaları Thopmas Jefferson'a bağlıyor" demiştir. == Tepkiler Woodson ailesi "Ailede bir Başkan" (A President in the Family) adlı kitapta kendi iddialarını sürdürdüler. Bu kitaptaki iddiaları şunlardı: (1) Jefferson'un çiftlik kitabında 1790'da doğan köleler hakkındaki bölümde silikler vardır; (2) Thomas Jefferson'un 1800 ve 1801'de verdiği hediye kayıtlarından Thomas adında bir 'hizmetçiye' hediyeler verildiği yazmaktadır (Callendar'ın "Tom"u o tarihte 10 yaşında olması gerekirdi); (3) DNA testini düzenleyen Dr. Foster'in DNA test katılımcılarına verdiği vaatte bulunmuş, tarihçilerin bu test veya onun yayımlanmasına karışmayacağını söylemişti, ama tarihçi Joseph Ellis'in makale yayımlanma sürecine erkenden katılmasıyla bu sözünden dönmüş oldu. Tarihi temayülde değişiklikler == Amerikan tarihçiler arasındaki şu anki konsensus Jefferson'un Hemings ile uzun süreli bir ilişkisi olduğu yönünde değişmiştir. 2010'da MacArthur Vakfı tarihçi Annette Gordon-Reed'e bir ödül vermiştir, "Jefferson tarihçiliğini dramatik şekilde değişmesine neden olan, simgeleşmiş bir Amerikan başkanının hayatı hakkında yorulmak bilmez çalışmaları" için. Çoğu tarihçi, tüm raporları okumamış olmasa dahi, Jefferson-Hemings hikayesinin doğru olma olasılığını olmama olasılığından yüksek görmektedir. Kamuoyunda çoğu kişi Jefferson ve Sally Hemings arasındaki ilişkiyi tarihçilerden önce kabul etmiştir, belki de bu ilişki hakkındaki filmlerin etkisiyle, çünkü filmde Hemings çekici bir kadın olarak gösterilmiştir. Monticello Derneği üyeleri, Jefferson'un en büyük kızı Martha Jefferson Randolph'dan indiklerini iddia ederek Jefferson soyundan olduklarını savunurlar. Bu derneğin üyelerinin çoğunluğu, Hemings soyundan gelenleri aralarına almamak yönünde oy kullanmışlardır. Derneğin pek çok üyesi alenen ve kuvvetle bu karara karşı çıkmaktadır. == Ek testler == Bir tarihçi, Madison Hemings'in oğlu William Hemings'in defnini çıkartılıp üzerinde DNA testi yapılmasını önermiştir. Eston'un babası soyu DNA ile test edildiği için William Hemings'in DNA'sını Carr kardeşlerinki ile karşılaştırılması, bir Jefferson'nun Hemings'in birden çok çocuğunun babası olup olmadığını veya Carr'ların Hemings çocuklarından birinin babası olup olmadığını gösterecektir. William Hemings Leavenworth, Kansas'da Leavenworth Milli Mezarlığı'nda gömülüdür. Çocuğu olmayan William Hemings'in mezarında çıkarılmasına izin verecek, onun soyundan kimse yoktur. Eston ailesi üyeleri buna izin vermekte gönülsüzdür. Bir aile temsilcisi, aile geleneğinden ve mevcut araştırmalardan memnun olduklarını belirtmiştir. == Ahfad == 2007'de tarihçi Annette Gordon-Reed "Monticello'lu Hemingsler: Bir Amerikan Ailesi" (The Hemingses of Monticello: An American Family) kitabını yayımladı. Bu kitap Hemings ailesi hakkında pek çok daha ayrıntı vermekte, James ve Sally Hemings'in Fransa'da, Jefferson'un çiftliğinde ve Philadelphia'daki hayatlarından bahsetmektedir. Monticello'yu genç yetişkinler olarak terkeden William Beverly veya Harriet Hemings hakkında ise yazar yeni bir bilgi bulamamıştır. Sally Hemings'in genç oğulları Madison ve Eston'un hayatları hakkında çok daha fazla şey bilinmektedir, bunlar tarihi belgelerde, gazete makalelerinde ve Madison'un hatıratında bulunmaktadır. Hemings'in hayatta kalan dört çocuğu beyaz geçinmeyi seçmiştir; kalıtlarının sekizde yedisi beyazdı. İki tanesi tarihi kayıtlardan yok olmuştur; Monticello kahyasının dediğine göre Harriet "herkes kadar beyazdı ve çok güzeldi", Monticello'dan ayrıldıktan sonra bir beyaz adamla evlendi. 1961'de Pearl M. Graham, Harriet'in ahfadı kişiler keşfettiğini ve onlarla konuştuğuna dair bir araştırma raporu yayımladı. Ancak, Fawn Brodie bu kişilerin Sally'nin kardeşi John Hemings'in ahfadı olduğunu iddia etmiştir. Kardeşi Madison'un dediğine göre, Beverly de "beyaz yaşadı" ve hali vakti yerinde bir beyaz bir kadınla evlendi. Beverly'nin tarihten yok oluşu Harriet'inki kadar tam olmuştur; köleliği sonrası hakkındaki tek kayıt, eski köle Isaac Jefferson'ın anılarında, onun Petersburg, Virginia'da bir sıcak havalı bir balon uçurduğuna dair muammalı bir nottur. Eston Hemings karışık ırklı bir kadınla evlendi. Annesinin ölümünün ardından ailesiyle birlikte Ohio'ya taşındı ve orada sayım kayıtlarına göre "mulatto" (melez ırklı) olarak sayıldı. Sayım memurları mahali kişilerdi ve insanları komşularının kim olduğu ve haklarında ne bilindiğine göre sınıflandırıyorlardı. 1850'de Eston Hemings ve ailesi Madison, Wisconsin'e taşındı. Orada adını "Eston H. Jefferson" olarak değiştirdi, çocuklarının hepsi de soyad olarak Jefferson adını kabul etti. Beyaz bir toplulukta yaşadılar. Madison Hemings de annesinin ölümünden sonra Chillicothe şehrine taşındı. Hemings soyundan gelenler arasında bir tek o ve ailesi kendi zenci topluma ait saymaya devam etmiş, onların soyundan gelenler de bu gelenği sürdürmüştür. Hem Madison hem de Eston hayatlarında belli bir başarı elde ettiler, çevreleri tarafından saygı gördüler, çocukları da onların başarılarını tekrarladı ve üstüne inşa etti. Marangoz olarak çalıştırlar, Madison'un küçük bir çiftliği oldu. Eston profesyonel müzisyen ve orkestra yöneticisi oldu. "Bir keman ustası ve dans yöneticisi" idi, "Chillicothe'deki keyifli eğlenceleri hep o düzenlerdi". Bir komşusu onu "sessiz, dikkati çekmez, terbiyeli ve bariz zeki" olarak tarif etmiş, ondan "şehir sakinlerimizin hepsi tarafından pek iyi ve pek olumlu olarak tanındı, kişisel görünümü ve efendi görünüşü herkesin dikkatini üzerine çekerdi" diye bahsetmiştir. Daha sonra James Hemings'in Colorado'ya taşındığı rivayet edilir; ailesinin diğer fertleri gibi sonra o da kayıtlardan yok oldu ve biyografisinin geri kalanı bilinmemektedir. Eston'un oğlu Beverly Jefferson da savaş sırasında beyaz bir erkek olarak orduya yazıldı. 1908'deki ölüm yazısında belirtildiğine göre, "Wisconsin eyalet başkentinde sevilen bir karakterdi ve yarım yüzyıl boyunca herkesin iyi tanıdığı bir kişiydi." Kardeşi ile bir otel işletmiş sonra atla çekilen başarılı bir yolcu taşıma işi kurmuştu. Arkadaşı Augustus J. Munson, "Beverly Jefferson'un ölümü geçici bir ilandan daha fazlasını hakkeder çünkü kendisi Thomas Jefferson'un torunudur... kendisi asil bir kişiydi - nazik, yumuşak ve cömertti." Madison Hemings'in Ohio'da kalan çocukları ve torunları o dönemde siyahların sahip olduğu sınırlı olanaklar yüzünden eziyet çekmiş, işçi, hizmetçi veya küçük çiftçi olarak çalışmışlardır. Madison'un soyundan son erek olan William Hemings 1910'da, bekar olarak bir savaş malulleri hastanesinde öldü. Madison'un kızı Ellen Wayles Hemings, Alexander Jackson Roberts ile evlendi, kocası Oberlin College mezunuydu. İlk oğulları doğunca Los Angeles, California'ya taşındılar, orada aileleri ve soyları 20. yüzyılın liderlerinden oldular. İlk oğulları Frederick Madison Roberts (1879-1952) (yani Sally Hemings'in büyük torunu, Madison'un torunu, Ellen Hemings'in oğlu), Amerika'nın batı yakasında seçimle görev başına gelen ilk Afro-Amerikalı oldu: 1919-1934 arasında California Eyalet Meclisinde temsilci oldu. İkinci çocukları William Giles Roberts da bir lider oldu. Bu aileden gelenler üniversite eğitimi ve kamu hizmeti geleneğini sürdürdüler. 2007 itibariyle Sally Hemings ve Thomas Jefferson'un en genç oğlu Eston Hemings/Jefferson'un erkek soylu ahfadı ve Sally'nin torunları (Madison Hemings'in üç kızı) Sarah, Harriet, ve Ellen'in dişi soylu ahfadı bilinmektedir. Thomas Woodson'un soyundan gelenler uzun süre onun Sally Hemings ve Thomas Jefferson'un oğlu olduğunu iddia etmiştir. Woodson'un Jefferson'dan indiği iddiası 1998'deki DNA testiyle kesin şekilde çürütülmüştür. == Filmler == *"Sally Hemings: Bir Amerikan Skandalı" (Sally Hemings: An American Scandal) [2], bir CBS televizyon miniserisi (Yayın tarihleri: 13 Şubat 2000 ve 16 Şubat 2000; Yazar: Tina Andrews [3]; Yapımcı: Charles Haid; Hemings rolünde Carmen Ejogo ve Thomas Jefferson rolünde Sam Neill) * * "Jefferson Paris'te" filminde (1995 yapımı), Sally Hemings; oyuncu Thandie Newton tarafından canlandırılmıştır. * 2008 HBO'nun "John Adams" adlı miniserisinde, Sally Hemings; oyuncu Lizan Mitchell tarafından canlandırılmıştır. == Ayrıca bakınız == *Madison Hemings *Eston Hemings *John Hemings *Mary Hemings *John Wayles Jefferson *Jefferson DNA data *Isaac Jefferson *Lewis Woodson == Daha çok okuma için == *In Defense of Thomas Jefferson: William G. Hyland Jr. (St. Martins, 2009) *Thomas Jefferson and Sally Hemings: An American Controversy: Annette Gordon-Reed (University Press of Virginia, 1997) *The Hemingses of Monticello: An American Family: Annette Gordon-Reed (W. W. Norton, 2008) *Jefferson Vindicated: Fallacies, Omissions, and Contradictions In the Hemings Genealogical Search: Cynthia H. Burton (self-published, 2005) *A President in the Family: Thomas Jefferson, Sally Hemings, and Thomas Woodson: Byron W. Woodson, Sr. (Praeger, 2001) *The Jefferson-Hemings Myth, An American Travesty: Eyler Robert Coates, Sr. (Thomas Jefferson Heritage Society, 2001) *"Anatomy of a Scandal, Thomas Jefferson and the Sally Story": Rebecca L. and James F. McMurry, Jr. (Thomas Jefferson Heritage Society, 2002) [4] and [5] *"Jefferson-Hemings Scholars Commission Report" (Thomas Jefferson Heritage Society, 2001) [6] *Thomas Jefferson: An Intimate History: Fawn M. Brodie (W. W. Norton, 1974) *Jefferson and His Time: Dumas Malone (Little, Brown, 1948-1981) (the six volumes are Jefferson the Virginian (1948), Jefferson and the Rights of Man (1951), Jefferson and the Ordeal of Liberty (1962), Jefferson the President: First Term, 1801-1805 (1970), Jefferson the President: Second Term, 1805-1809 (1974), and The Sage of Monticello (1981)). *Thomas Jefferson: R. B. Bernstein (Oxford University Press, 2003). *Jefferson's Children: The Story of One American Family: Jane Feldman, Shannon Lanier (Random House, 2001) * Monticello account of Thomas Jefferson and Sally Hemings * Report of the Research Committee on Thomas Jefferson and Sally Hemings *The Slave Children of Thomas Jefferson: Sam Sloan (Kiseido, 1992) ISBN 1-881373-02-9 *Thomas Jefferson's Farm Book: Thomas Jefferson (Thomas Jefferson Foundation, 2002) ISBN 1-882886-10-0 *The Farm Book by Thomas Jefferson ISBN 0-923891-80-3 *Sally Hemings and Thomas Jefferson: History, Memory, and Civic Culture: Jan Lewis and Peter S. Onuf, editors (University Press of Virginia, 1999) * Farm Book, 1774-1824, by Thomas Jefferson (electronic edition). Thomas Jefferson Papers: An Electronic Archive. Boston, Mass.: Massachusetts Historical Society, 2003. == Dipnotlar ve kaynakça == == Dış bağlantılar == * Sally Hemings and her children * Getting Word Oral History Project * Monticello Foundation Report * Woodson Family web site * Scholars Commission Report * The Private Life of Thomas Jefferson * Project Gutenberg Etext of Clotel; or, The President's Daughter * Assault on a Founding Father * Bibliography of Hemings - Jefferson Sources * Annette Gordon-Reed, on Booknotes * Annette Gordon-Reed, on Charlie Rose * Hemings - Wisconsin links * A&E biography Clip * Alan Pell Crawford, Twilight at Monticello video

Kaynaklar

Vikipedi

Bu konuda henüz görüş yok.
Görüş/mesaj gerekli.
Markdown kullanılabilir.