Türkçe Bilgi: söz dizimi

Sözdizim
i (İng:syntax) tümce yapısı araştırmasıdır. Geniş anlamda dilbilgisiin bir bölümüdür. Tümcelerin tanımlanması ve incelenmesinde birkaç yol vardır. Sözdizim Eski yunanda ÏƒÏ…Î½- syn-, "birlikte" ve Ï„Î¬Î¾Î¹Ï‚ tí¡xis, "düzenleme" sözcüklerinden gelen sentaks terimi dilbilimde, doğal dillerde nasıl cümle oluşturulacağına dair bir kurallar ve prensipler çalışmasıdır. Bir bilim dalına ait olmasına ek olarak "Modern İrlanda Dilinin Sentaksı'nda olduğu gibi, sentaks terimi herhangi bireysel bir dilin cümle yapısına hakim olan kurallara ve prensiplere de doğrudan ilgili olarak da kullanılır. Sentaksla ilgili olarak modern araştırmalar dilleri bu tür kurallara göre tanımlamaya çalışırlar. Bu bilimin çatısı altındaki çoğu uzman bütün doğal dillere uygulanacak genel bir kural bulmaya çalışmaktadırlar. Sentaks terimi ayrıca mantık gibi matematiksel sistemlere, yapay biçimli dillere ve bilgisayar programlama dillerinin yapısına hakim olan kuralları tanımlamada da kullanılır. Tarihi Dönemler Dilbilgisi üzerine yapılan çalışmalar modern sentaks ortaya çıkmadan çok önceleri yazılmıştı, PÄnini'nin Aá¹£á¹ÄdhyÄyÄ«'sinden modern sözdizimsel teorilerin kapsamlılığına yaklaşımda bulunan modern öncesi çalışmalara bir örnek olarak sıklıkla bahsedilmektedir. Batıda sonraları geleneksel dilbilim olarak bilinen düşünce okulu Dionysius Thrax'in çalışmalarıyla başlar. Yüzyıllar boyunca söz dizimi üzerindeki çalışmalara ilk olarak 1660 yılında Antoine Arnauld tarafından aynı başlık altındaki bir kitapta yayınlanan grammaire gíéníérale olarak bilinen bir sistem egemen olmuştur. Bu sistem temel öncülünü dilin düşünce sürecinin doğrudan bir yansıması ve bundan dolayı bir düşünceyi en doğal şekilde tek bir yoldan ifade etme varsayımından almaktaydı. Bu yol tesadüfen tam olarak Fransızcada ifade edilen yoldu. Bununla birlikte 19. yüzyılda tarihi-kıyaslamalı dilbilimin gelişmesiyle birlikte dilbilimciler insanların dillerinin büsbütün ayrıldığını fark ettiler ve dil ile mantık arasındaki ilişkiler hakkındaki önemli varsayımları sorguladılar. Düşünceyi en doğal haliyle ifade etmek için böyle bir şeyin olmadığı ortaya çıktı ve mantık dilin yapısı üzerindeki çalışmalarda artık güvenilir bir temel olmaktan çıktı. Port-Royal dilbilgisi mantık üzerine yapılan sentaks çalışmasını şekillendirdi (dahası Port-Royal Mantığı'nın temel bölümleri Grammaire gíéníérale'den kopyalandı ya da alındı).

Sözdizim

sel sınıflamalar mantıksal olanlarla tanımlandı ve bütün cümleler "Özne †“ Bağlaç †“ Yüklem" yapısına göre analiz edildi. Başlangıçta bu yöntem Franz Bopp gibi bazı ilk karşılaştırmacı dilbilimciler tarafından benimsendi. Teorik dilbilim içinde sentaksın ana rolü dilbilimcilerin düşündükleri kadarıyla "sentaktik teori yüzyılı" olarak adlandırılabilecek olan ancak 20 yüzyılda açığa kavuşmuştur. Son iki yüzyıldaki sentaks tarihinin önemli ve detaylı bir araştırması için Graffi (2001)'nin abidevi çalışmasına bakınız. Çağdaş Kuramlar Sentaks bilimine birçok teorik yaklaşım vardır. Çoğu dilbilimci (örn. Noam Chomsky) sentaksı insan aklında şekillenen bir dilbilim çalışması olarak kabul ettiklerinden, sentaksı biyolojinin bir dalı olarak görürler. Diğerleri (örn. Gerald Gazdar) sentaksı soyut bir biçimsel sistem çalışması olarak düşündüklerinden sentaksı daha Platonist bir açıdan ele alırlar. Ama diğerleri (örn. Joseph Greenberg) diller üzerine daha geniş genellemelere ulaşmak için dilbilgisini taksonomal bir araç olarak kabul etmektedirler. Bu bilime olan ana yaklaşımların bazıları aşağıda listelenmiştir. Üretici dilbilgisi _{Ana Makale: Generative grammar} Genelleyici dilbilgisi hipotezine göre dil insan aklının yapısıdır. Genelleyici dilbilgisinin amacı bu iç dilin tam bir şeklini oluşturmaktır (i-language (iç dil) olarak da bilinir). Bu model insanlığın bütün dillerini tanımlamak için ve verilen herhangi bir telaffuzun dilbilgisel olarak öngörülmesi için kullanılabilmekteydi (bu şu demektir; telaffuzun, bir dili ana dili olarak konuşan bir konuşmacının kulağına doğru tınıyı verip veremeyeceğini öngörmek). Dile olan bu yaklaşıma Noam Chomsky öncülük etmiştir. Çoğu genelleyici teoriler (hepsi olmamasına rağmen) sentaksı cümlelerin element yapısına temellendiği varsayımında bulunurlar. Genelleyici dilbilgileri, iletişimci işlevlerinden ziyade öncelikle cümle biçimine odaklanan teoriler arasındadır. Dilbilimin çoğu genelleyici teorileri arasında, Chomsky teorileri: * Şekil değiştirici dilbilgisi (Transformational Grammar) (TG) (Genelleyici sentaksın orijinal teorisi 1957 yılında

Sözdizim

sel Yapılar'da Chomsky tarafından düzenlenmiştir) * Hakimiyet ve bağlama teorisi (Government and binding theory) (GB) (çoğu 1970'lerde ve 1980'lerde Chomsky tarafından geliştirilen TG geleneğinde gözden geçirilmiştir) * Küçültücü Program (The Minimalist Program) (MP) (Chomsky tarafından 1995'te yayınlanan GB'nin gözden geçirilmiş versiyonudur) Çıkış noktalarını genelleyici paradigmada bulan diğer teoriler: * Genelleyici sözdizimleri (Generative semantics) (şimdilerde neredeyse çağdışı) * İlişkinsel dilbilgisi (Relational grammar) (RG) (şimdilerde neredeyse çağdışı) * Arc Pair Grammar * Genellenmiş dizin yapısı dilbilgisi (Generalized phrase structure grammar) (GPSG; şimdilerde neredeyse çağdışı * Baştan güdümlü dizin yapısı dilbilgisi (Head-driven phrase structure grammar) (HPSG) * Sözlüksel-

İşlevsel dilbilgisi

(Lexical-functional grammar) (LFG) Ulamsal dilbilgisi Kategorik dilbilgisi sözdizimsel yapıyı dilbilgisi kurallara göre tamamlamayıp kendi içlerindeki söz dizimsel kategori özelliklerine göre tamamlayan bir yaklaşımdır. Örneğin cümleleri bir isim dizisi (Noun Phrase(NP)) ve bir fiil dizisinin (Verb Phrase(VP)) oluşturduğu bir kural tarafından meydana getirilmiş olarak değerlendirmekten ziyade, kategorik dilbilgisinde, bu tür prensipler ana kelimenin kendi kategorisi içine sokulmaktadır. Bundan dolayı geçişsiz bir fiil için sözdizimi kategorisi; fiilin giriş olarak bir isim dizisine (İD) gereksinim duyan ve çıkış olarak cümle seviyesinde bir yapı ortaya çıkaran bir işlevci olarak hareket ettiği gerçeğini ortaya koyan karmaşık bir formüldür. Bu karmaşık kategori F yerine (İD/Ö) olarak gösterilmektedir. İD/Ö; "bir İD (soldaki element) için sol tarafı araştıran ve sonuç olarak bir cümle ortaya çıkaran (sağdaki element) bir kategori" olarak okunur. Geçişli bir fiilin kategorisi bir cümle oluşturmak için iki İD (bir özne bir nesne olmak üzere)'ye gereksinim duyan bir element olarak tanımlanır. Bu (İD/(İD/Ö)) olarak gösterilir ve "bir İD (nesne) için sağ tarafı araştıran ve (İD/Ö) olan (FD'ye eşit olarak) bir fonksiyon oluşturan sonuçta İD için sol tarafı araştıran ve bir cümle oluşturan bir kategori" anlamına gelir. Üçlü olarak yan yana bitişen dilbilgisi (Tree-adjoining grammar) üç yapıyı bölüm bölüm kategoriye ekleyen kategorik bir dilbilgisidir. Bağımlı dilbilgisi Bağlayıcı dilbilgisi, içerisinde yapının biçimleyici bir yapıya temelleniyor olmaktan ziyade bir kelime (ana kelime) ve onun alt kolları arasındaki ilişkiler (dilbilgisel ilişkiler gibi) tarafından belirlendiği farklı bir yaklaşım tipidir. Örneğin, sözdizimsel yapı dizilere göre ilişkileri tanımlamaktan öte belli bir ismin özne ya da fiilin bir uzantısı olup olmamasına göre tanımlanır. Bağlayıcı †“ temellere göre bazı sözdizimi teorileri: * Cebirsel sözdizimi * Kelime dilbilgisi (grameri) * Uygulayıcı dilbilgisi Stokastik/varsayımcı dilbilgileri/ağ teorileri Sözdizimine olan teorik yaklaşımlar Stokastik dilbilgileri olarak bilinen varsayımcı teoriler üzerine temellenmektedir. Böyle bir yaklaşımın yaygın bir uygulaması sinirsel ağ (neural network) ya da iletişimsellik (connectionism) anlamına gelir. Bu yaklaşım nezdinde temellenen bazı teoriler: * Optimum teorisi * Stokastik metin-dışı dilbilgisi İşlevsel dilbilgisi İşlevselci bakış açıları, biçime odaklanmalarına rağmen, tümcenin işlevine temellenen açıklamalar tarafından kullanılırlar (örn. iletişimsel işlevi). Bazı tipik işlevselci kuramlara aşağıdakiler de dahildir: *

İşlevsel dilbilgisi

* Prag dilbilim çevresi * Sistematik işlevsel dilbilgisi * Bilişsel dilbilgisi * Oluşturucu dilbilgisi (CxC) * Rol ve kaynak dilbilgisi (RRG) * Aniden ortaya çıkan (İstemsiz) dilbilgisi Notlar 1. Fortson IV, Benjamin W. (2004). Indo-European Language and Culture: An Introduction, Blackwell. p.186. ISBN 1-4051-0315-9 (hb); 1-4051-0316-7 (pb). " Aá¹£á¹ÄdhyÄyÄ« is a highly precise and thorough description of the structure of Sanskrit somewhat resembling modern generative grammar†¦[1] remained the most advanced linguistic analysis of any kind until the twentieth century.". 2. Arnauld, Antoine (1683). La logique (5th ed. ed.). Paris: G. Desprez. pp.137, http://visualiseur.bnf.fr/Visualiseur?Destination=Gallica&O=NUMM-57444. "Nous avons empruntíé†¦ce que nous avons dit†¦d'un petit Livre†¦sous le titre de Grammaire gíéníérale.". 3. Ted Briscoe, 2 May 2001, Interview with Gerald Gazdar. Retrieved 2008-06-04. 4. Chomsky, Noam. 1957. Syntactic Structures. The Hague/Paris: Mouton, p. 15. 5. Chomsky, Noam (1981/1993). Lectures on Government and Binding: The Pisa Lectures. Mouton de Gruyter. 6. Chomsky, Noam (1995). The Minimalist Program. MIT Press. Referanslar * Brown, Keith; Jim Miller (eds.) (1996). Concise Encyclopedia of Syntactic Theories. New York: Elsevier Science. ISBN 0-08-042711-1. * Carnie, Andrew (2006). Syntax: A Generative Introduction. Oxford: Wiley-Blackwell. ISBN 1-4051-3384-8. * Freidin, Robert; Howard Lasnik (eds.) (2006). Syntax. Critical Concepts in Linguistics. New York: Routledge. ISBN 0-415-24672-5. * Graffi, Giorgio (2001). 200 Years of Syntax. A Critical Survey. Studies in the History of the Language Sciences 98. Amsterdam: Benjamins. ISBN 90-272-4587-8.]]

Kaynaklar

Vikipedi

Söz Dizimi

Sözdizim

Sözdizim

Sözdizim

İşlevsel dilbilgisi

İşlevsel dilbilgisi

Kaynaklar

Sözdizim

Deyim

Expr

Bilgisayar programcılığı

X3D

Notepad++

Yahudi Malayalamı

Avrupa Yakası (dizi)

Söz Dizimi

Söz Dizimi Hakkında Detaylı Bilgi

Sözdizim

Sözdizim

Sözdizim

İşlevsel dilbilgisi

İşlevsel dilbilgisi

Kaynaklar

Görüşler ve Yorumlar

Okuma Önerileri

Sözdizim

Deyim

Expr

Bilgisayar programcılığı

X3D

Notepad++

Yahudi Malayalamı

Avrupa Yakası (dizi)