Uçuş Denetimleri

Kısaca: Uçuş denetimleri (kontrol yüzeyleri olarak da anılır) pilota uçağın uçuş yönü, doğrultusu ve şeklini denetleyebilme yetisi sağlayan uçak parçalarının genel adıdır. Bilindiği üzere; bir uçağın sadece yerden havalanması onu uçak yapmamakta, sivil veya askeri, görevi her ne olursa olsun bir uçak denetlenebilir olmalıdır. ...devamı ☟

Uçuş denetimleri
Uçuş Denetimleri

Uçuş denetimleri (kontrol yüzeyleri olarak da anılır) pilota uçağın uçuş yönü, doğrultusu ve şeklini denetleyebilme yetisi sağlayan uçak parçalarının genel adıdır. Bilindiği üzere; bir uçağın sadece yerden havalanması onu uçak yapmamakta, sivil veya askeri, görevi her ne olursa olsun bir uçak denetlenebilir olmalıdır.

İlk uçaklar; yerden havalanabilmekte, fakat etkin bir şekilde denetlenememekteydiler. Uçuş denetleyicilerinin ilerlemesi, uçağın icat edilişinden sonra görülmüştür. Bu metin, sabit kanatlı konvensiyonel yapılandırmaya sahip uçaklarda uçuş denetleyicilerini anlatmaktadır. Çünkü helikopter, cayrokopter gibi diğer hava araçlarının denetim birimleri daha farklı çalışmaktadırlar.

Hareket Eksenleri

Uçaklar, uçağın ağırlık merkezinde kesişen ve birbirine dik olan üç eksende serbestçe hareket edebilmektedirler. Bir uçağın pilot tarafından denetlenebilmesi için bu üç eksene de hakim olması gerekmektedir.

Dikey Eksen

Dikey eksen uçağın tepesinden tabanına inen eksendir. Bu eksen etrafındaki harekete ``sapma`` hareketi denir. Sapma hareketi uçağın burnunu sağa ya da sola hareket ettirmektir. Sapma hareketini sağlayan temel kontrol yüzeyi dümendir(rudder). Yatırgaçlar da (aileron) bu eksende harekete ikincil bir etkide bulunabilirler.

Uzunlamasına Eksen

Uçağın burnundan kuyruğuna uzanan eksendir. Bu eksen etrafında gerçekleştirilen harekete yuvarlanma ya da yatma denir. Yatma hareketi uçağın yere göre olan düzlemsel açısını değiştirir. Pilot tarafından bu hareket yatırgaçlarca kontrol edilir. Yatırgaçlar birbirlerine ters çalışarak bir kanatta taşımayı arttırırken, diğer kanatta taşımayı düşürür. Böylece yatma hareketi meydana gelir.

Yanal Eksen

Yanal eksen, bir kanat ucundan diğer kanat ucuna uzanan eksendir. Bu eksen etrafındaki harekete yunuslama denir. Yunuslama uçağın hücum açısının değişmesidir. İrtifa dümeni (elevator) bu hareketin temel kontrol yüzeyidir.

Tüm bu eksenlerin uçağın konumu referans alındığında sabit olduğu ama Dünya eksenine göre sürekli değiştiği de göz ardı edilmemelidir. Örneğin bir uçağın sol kanadı yeri gösterecek bir pozisyonda uçuşunu sürdürdüğü düşünüşdüğünde düşey ekseni yere paralel, yanal ekseni ise yere dik bir hale gelmiş olur.

Temel Kontrol Yüzeyleri

Sabit kanatlı bir uçak için temel kontrol yüzeyleri, bu yüzeylerin akışa karşı durup onu bozması ve böylece yüksek basınçlı bir bölge oluşturma prensibiyle çalışırlar. Kontrol yüzeylerinin çalıştığı durumlarda uçağın iki zıt tarafındaki basınç simetrisi bozulur ve bu da hareketi sağlar.

Yatırgaçlar

Yatırgaçlar (Aileron) kanat uçlarının firar kenarına yerleştirilirler ve birbirlerine zıt yönde çalışırlar. Pilot, levyeyi sola eğdiğinde soldaki yatırgaç kalkar, sağdaki yatırgaç ise iner. Sağdaki kanatta hem kamburluk arttığı için sirkülasyonun şiddeti artar ve uçak sola yatar. Yatırgaçlar sıfır konuma gelmediği müddetçe uçak yuvarlanma hareketi yapmaya devam eder.

İrtifa Dümeni

İrtifa dümeni (Elevator) yatay stabilizörün art kenarına stabilizörün çeşidine göre bir ya da karşılıklı iki adet yerleştirilir. Pilot levyeyi geriye çektiğinde irtifa dümeni yukarı hareket eder. Bu da yatay stabilizör üzerinde bir yüksek basınç bölgesi oluşturur ve uçak burun yukarı moment elde eder. Bu moment uçağın burnunu kaldırır. Levye ileri itildiğinde ise tersi gerçekleşir. İrtifa dümeni sıfır konuma gelmediği müddetçe uçak yunuslama hareketine devam eder.

Dümen

Dümen (rudder), genellikle kuyruğun art kenarına yerleştirilir. Pilot sol pedala bastığında dümen sola döner ve dümen üzerinde bir yüksek basınç bölgesi oluşur. Dümen sıfır seviyeye gelmedikçe uçak sapma hareketine devam eder.

[[Image:PlaneWing.png|left|200px|thumb|Control surfaces 1. Kanatucu plakası(Winglet) 2. Düşük hız Yatırgacı 3. Yüksek hız Yatırgacı 4. Flap track fairing 5. Krüger flapları 6. Slatlar 7. Üç kademeli iç flap 8. Üç kademeli dış flap 9. Ters flap 10. Ters flaplar-Hava freni ]]

Uçuş denetimlerinin ikincil etkileri



Yatırgaç

Yatırgaçların ana görevi yuvarlama hareketini sağlamaktır; zira taşımanın arttığı kanatta taşımaya bağlı olan indüklenmiş sürükleme de artmaktadır. Bu yüzden bir kanatta taşıma artıp, diğerinde azalırken taşımanın arttığı kanatta sürükleme de artmakta, diğerinde ise azalmaktadır. Bu yüzden yatırgaçlar ters bir sapma hareketine sebep olurlar. Bu ters sapma çoğu zaman küçük ölçüde gerçekleşse de planör gibi kanat açıklığı büyük olan küçük ve hafif uçaklarda önemli etkiler yaratabilir. Bazı gelişmiş uçaklarda difiransiyelli yatırgaçlarla bu etki yok edilmektedir.

Dümen

Dümenden dolayı sapma hareketi meydana geldiğinde bir kanadın çizgisel hızı diğerinden yüksek olduğundan hızlı kanatta taşıma artar. Bu yüzden ufak çaplı bir yuvarlanma hareketi de meydana gelir. Dümen ve yatırgaçların bu etkileşimli çalışmaları küçük uçaklarda büyük etkiler yarattığından genelde yatırgaç ve dümen birlikte kullanılır.

Uçağı döndürmek



Yerde ya da suda hareket edenlerin aksine uçaklarda üçüncü bir boyut bulunmaktadır. Uçak bu boyuttaki hareketini korumak için sürekli taşıma kuvvetine muhtaçtır. Dönüşler sırasında bu taşıma kuvveti de kanat düzleminde kalmak suretiyle yer değiştirir. Bu yüzden kritik bir yatış açısı sözkonusudur. Bir çok uçakta kritik yatış açısı 60 derecedir. Bu kritik açı geçildiğinde tutunma kaybı gerçekleşir. Özellikle ticari uçaklarda kritik yatış açısı uçuş güvenliği açısından çok önemlidir. Akrobasi uçakları ve askeri uçaklar görevleri sebebiyle kritik yatış açısını dikkate almak durumunda kalmayabilirler.

Diğer ana kontrol yüzeyleri



Uçaklar konfigürasyonlarına göre farklı çeşitlerde ana kontrol yüzeylerine sahip olabilirler. Örneğin uçan kanat konfigürasyonuna sahip uçaklarda irtifa dümeni kanatta yer alırken, kanart konfigürasyonunda bu görevi kontrol kanartları üstlenebilir. Bir çok sesüstü uçağın kuyruğunun tamamı dümen görevini görebilir. Ya da V kuyruklu uçaklarda irtifa dümeni ve dümen görevini gören kombine bir kontrol yüzeyiyle karşılaşılabilir. Delta kanatlarda ise irtifa dümeni ve yatırgaçların görevini aynı kontrol yüzeyinin gördüğüne rastlanabilir.

İkincil Kontrol Yüzeyleri

İnce Ayar

İnce ayar kontrolleri, pilota sürükleme ve taşıma kuvvetlerini dengeleme imkanı sağlar.

İrtifa dümeni ince ayarı

İrtifa dümeni ince ayarı, uçağın istenilen hücum açısında seyretmesini sağlar. Pilot, irtifa dümenini belli bir açıda tutarak, o anki hava hızına bağlı oluşan burun yukarı ya da burun aşağı momentini dengelemeye çalışır. Bu yüzden uçak hızı her değiştiğinde yeni bir irtifa dümeni ince ayarı yapılması gerekir.

Kontrol Kornası
Kontrol kornası, pilotun emriyle kontrol yüzeyine gelen hidrolik hareketin kontrol yüzeyinde gereğinden fazla ya da ani değişikliği engelleme görevini üstlenir.

Yay ince ayarı
Pilotun levye ile gönderdiği emri kontrol yüzeyini hareket ettirecek şekilde, mekanik bir yay aracılığı ile arttıran bileşendir.

Dümen ve Yatırgaç ince ayarı



Dümen ve yatırgaç ince ayarı uzun süreli dönüşlerde yer çekiminin tek taraflı etkisinin karşılanmasında ya da yana kaymaların meydana getireceği olumsuz etkileri etkisiz hale getirmede işe yarar. Yine uçağın bir tarafının bir gerekçe ile daha ağır olması halinde bu ince ayarlar kullanılabilir.

Diğer Kontroller

Ters flaplar

Taşıma/sürükleme oranının çok yüksek olduğu uçaklarda taşımanın azaltılması için ters flaplar kullanılabilir. (Örneğin denize inebilen uçaklarda ters flaplara rastlanır)

Flaplar



Slatlar

Hücum kenarında yer alan flaplar olarak da adlandırılabilir. Kanat kamburluğunu etkili bir şekilde arttırmaya yarar. Kısa mesafede kalkış gerçekleştirebilen uçaklarda kalkış esnasında açılır.

Hava frenleri



Ayrıca bakınız



Linkler



Kaynaklar

Vikipedi

Bu konuda henüz görüş yok.
Görüş/mesaj gerekli.
Markdown kullanılabilir.

Dümen
2 yıl önce

otomatik pilota sahip uçuş araçlarında bu etkiye rastlanmaz. Sapma Uçuş denetimleri Kanatçık Flap Trim Denizcilik terimleri Uçuş Denetimleri (Türkçe) T.Uyar...

Dümen, Gemi, Sac, Yelpaze, Kıç
Yunuslama
2 yıl önce

geri hareketiyle, yatay stabilizör ya da kanart üzerinde bulunan irtifa dümeni (elevator) tarafından gerçekleştirilir. Uçuş denetimleri İrtifa dümeni...

Yunuslama, Kanart, Uçak, Uçuş denetimleri, Yatay stabilizör, İrtifa dümeni, Levye
Kanatçık
6 yıl önce

edilmektedir. Yine otomatik pilot kullanılan ticari uçaklarda bu etkiler ortaya çıkmamaktadır. Uçuş Denetimleri (Türkçe) T.Uyar, 2007 Uçuş denetimleri...

Flap, Aerodinamik, Firar kenarı, Hücum Açısı, Hücum Kenarı, Hücum kenarı, Kanat profili, Uçak, Uçuş denetimleri, Yatırgaç
Kalkış mesafesi
2 yıl önce

esnasında gereğinden önce hücum açısı vermek ya da gereğinden önce kalkmaya çalışmak tutunma kaybına sebep olabilir. Uçuş denetimleri Tutunma kaybı Flap...

Kalkış mesafesi, Flap, Hücum açısı, Kanat profili, Pilot, Rakım, Taşıma kuvveti, Tutunma kaybı, Uçuş denetimleri, İrtifa dümeni
Sapma
2 yıl önce

bilinen tüm fizik yasaları da geçersiz olacaktır.Sonuçta kuantum mekaniği ve genel görelilikte bir sapma(geçersizlik) olacaktır. Uçuş denetimleri Dümen...

Aletli iniş sistemi
6 yıl önce

pist ışıklandırmasına bağlı olarak değişir. Görerek uçuş (VFR) Aletli uçuş (IFR) Uçuş denetimleri Otomatik pilot ^ Uluslararası Sivil Havacılıkta Kullanılan...

Aletli iniş sistemi, Havaalanı, Uçak, Uçuş denetimleri, Otomatik pilot, Aletli uçuş, Görerek uçuş
Trim
2 yıl önce

Dale: Dictionary of Aeronautical Terms, 3. baskı, s 34. Aviation Supplies & Academics, 1997. ISBN 1-56027-287-2 Uçuş denetimleri Kanatçık Dümen Flap...

Flap
2 yıl önce

bulunmuştur ve yaygın olarak Junkers Ju 52'de kullanılmıştır ancak günümüzde de modern ultra-light tipli uçaklarda görülebilir. Kanatçık Uçuş denetimleri...

Flap, Aerodinamik, Firar kenarı, Hücum Açısı, Hücum Kenarı, Hücum kenarı, Kanat profili, Uçak, Uçuş denetimleri, Yatırgaç