Türkçe Bilgi: Yupikçe

Yupikçe ya da Yupik dili , Alaska Yupikçesi (kendilerince Yugtun), Batı ve Güneybatı Alaska'da Yupiklerin konuştuğu Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili. Yupikçenin de facto yazı dili olan biçimi Yukon ve Kuskokwim ırmakları çevresinde konuşulan şivedir. Yupikler 23.000 olan nüfuslarıyla Alaska'nın en kalabalık yerli halkıdır. Fakat, ancak 14.000 den biraz fazlası anadilini konuşabiliyor. Yine de bu rakam Yupikçeyi Alaska'da en fazla konuşanı olan yerli dil yapar. Alaska Yerli Dil Merkezindeki son rakamlara göre 25.000 kişilik Yupik nüfustan 10.400 kadarı anadillerini konuşabiliyor. 1900'lü yıllarda ana dili Yupikçe olan Uyaquk adlı birisi tarafından icat edilen hece yazısıyla (Alaska yazısı ya da Yugtun yazısı) da örnekleri olsa da, Rus döneminde kril alfabesi kullanılmıştır. 1960'lı yıllarda, Irene Reed ve başkaları tarafından Alaska Yerli Dil Merkezi (ANLC) 'nde uygulanan Latin kökenli alfabe, 1970'li yıllarda başarıya ulaşan bir proğramın sonucudur. Bugün Yukon ve Kuskokwim şivelerinde (Yupʼik) daha çok olmak üzere, Hooper Bay ile Chevak bölgesinin şivesi (Cupʼik) ve Nunivak adasının şivesi (Cupʼig) üzerine de kısa kısa öykücükler halinde ders kitapları çıkmaktadır. Alaska Yerli Dil Merkezi ile koordineli biçimde 17 kasabada Yupikçe eğitim ve öğretimi yapılmaktadır. Eskimo dilleri içindeki yeri * Eskimo - Aleut dilleri ** Aleut dilleri ** Eskimo dilleri *** Yupik dilleri ****Sirenik Yupikçesi ****Öz Yupik dilleri *****Sibirya Yupikçesi *****Naukan Yupikçesi *****Alaska Yupikçesi ******Yupikçe ******Çupikçe ******Nunivak Çupikçesi *****Supikçe *** İnuit dilleri **** İnyupikçe **** Batı Kanada İnuitçesi **** Doğu Kanada İnuitçesi **** Grönland İnuitçesi Anadili Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı Alfabe Modern Yupik alfabesinde 18 harf vardır. Bunların 14 tanesi (c, g, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, w, y) ünsüz olup, 4 kısa (a, e, i, u) ve 3 uzun (aa, ii, uu) ünlü bulunur. Ayrıca, 6 tane de (ai, au, ia, iu, ua, ui) diftong vardır. Çift ünsüzler apostrafla gösterilir : Yupʼik (ok: Yuppik) Diyalekt ve kabileleri * Unaliq-Pastuliq Yupikçesi Norton Sound Yup’ik ** Unaliq Yupikçesi Unalirmiut; İngilizce Unaliq subdialect *** Atnegmiut *** Kuuyuŋmiut *** Eŋlutaleġmiut *** Caxtulegmiut *** Uŋallaqłiŋmiut *** Tacirmiut ** Pastuliq Yupikçesi Pastulirmiut; İngilizce Kotlik subdialect * Yupikçe Yugtun ya da Yugcetun (dil), Yupiaq (sg), Yupiik (dual), Yupiit (pl); İngilizce General Central Yup’ik : De facto yazı dilidir. ** Qerauranermiut ** Kuigularmiut ** Qip’ngayarmiut ** Qaluyaarmiut ** Marayaarmiut ** Chnagmiut ** Kuigpagmiut ** Akulmiut ** Caninermiut ** Kusquqvagmiut *** Unegkumiut *** Kiatagmiut * Çupikçe Cugtun ya da Cugcestun (dil), Cup’ik (sg) Cupiik (dual) Cupiit (pl); İngilizce Cup’ik, Hooper Bay-Chevak Cup’ik. Yupik alfabesinde c harfi ç (ch) sesine tekabül eder. ** Hooper Bay Çupikçesi Askinarmiut; İngilizce Hooper Bay subdialect ** Chevak Çupikçesi Qissunamiut; İngilizce Chevak subdialect * Nunivak Çupikçesi Cugtun (dil), Cup’ig (sg), Cupiik (dual), Cupiit (pl), Nuniwarmiut; İngilizce Cup’ig, Nunivak Cup’ig or Cup’ik. Nunivak Adasında konuşulur * Egegik Yupikçesi Aglurmiut; İngilizce Egegik Yup’ik, Bristol Bay Yup’ik Yupikçenin 5 şivesi vardır. Bunlardan Yukon ve Kuskokwim ırmakları çevresinde konuşulan ana şive Hooper Bay ve Chevak ile Nunivak haricinde de facto yazı dilidir. Kuzeyde yer alan Unaliq - Pastuliq şivesi bir İnuit dili olan komşusu İnyupikçeden etkilenmiş ve onu da etkilemiştir. Hatta bu güney İnyupikleri Yupiklerin verdiği Malimiut adıyla anılırlar. Güneyde yer alan Egegik şivesi de diğer bir Yupik dili olan Supikçeden etkilenmiş ve onu da etkilemiştir. Hooper Bay ile Chevak yörelerinde az sayıda konuşanı olan Çupikçe, genel Yupikçeden ayrı olarak yazıya geçirilir ve Chevak'taki okulda öğretilir. Nunivak adasında konuşulan Nunivak Çupikçesi, ada izolasyonu sonucu Yupikçenin en farklı lehçesi olup ayrı bir dil gibi nitelendirilir ve Nunivak'taki okulda öğretilir ve yazıya geçirilir. Nunivak adasında Mekoryuk kasabasında yaşlılarca konuşulmaktadır. Genel Yupikçe ile Çupikçe (Hooper Bay ve Chevak) ve Nunivak Çupikçesi sayı adlarının karşılaştırması Daha çok kelime bazında lokal kullanışlardan kaynaklanan diyalektler ve şiveler arası farklar, karşılıklı anlaşmaya engel olmaz. Bazı gramer özellikleri Yupikçe, Eskimo - Aleut dillerinin tipik görünümünü sergiler: * Kelimelerde üç sayı vardır: tekil, ikil, çoğul * Kelimeler yalın halde çoğu zaman nominatif eki alırlar : daha çok -q ya da -k * Kelimeler (ya da cümleler) 4 bölümden oluşur: kök (stem), yapım eki (postbase), çekim eki (ending), bağlaç (enclitic) * Tamlama (isim ya da sıfat) bulunmaz * Türkçede iyelik tamlaması (genitive + possessive) ile ifade edilen (örn: adamın evi) yapılar, Yupikçede iyelik tamlaması olmadığı için ona yakın başka bir yapıyla kurulur: relative + absolutive: kuigem paanga : ırmağın ağzı qayam paanga : kayağın ağzı nunam iqua : tundranın sonu asverem enra : morsun kemiği anipam quliraa : baykuş hikayesi Her ikisi de sayı ile uyumludur: angun : adam angutem qimugtii : adamın köpeği angutem qimugtai . adamın köpekleri angutet qimugtiit : adamların köpeği angutet qimugtait : adamların köpekleri angutek qimugtegkek : iki adamın iki köpeği Sayı (= rakam) adlarında da sayı (= gramer sayısı) uyumu vardır: yuinaq : yirmi yuinaak malruk : kırk (harfiyen: 'iki yirmi') yuinaat pingayun : altmış (harfiyen: 'üç yirmi') Fiiller de sayı ile uyumludur: yurar- : Eskimo usulü dans etmek arnaq yurartuq : kadın dans ediyor arnak yurartuk : iki kadın dans ediyor arnat yurartut : kadınlar (en az üç kadın) dans ediyor Nere- "yemek" fiilinin şimdiki zaman çekimi: *Nerua Ben yiyorum *Ner’uten Sen yiyorsun *Nertuq O yiyor *Ner’utek Siz ikiniz yiyorsunuz *Ner’uci Siz (en az: üçünüz) yiyorsunuz *Ner’ukuq Biz ikimiz yiyoruz *Ner’ut = Onlar yiyorlar Örnekler *Yupiugua : Ben Yupiğim *Yupiugukut : Biz Yupiğiz *Yup'ik-aamek elitnaurtua : Yupikçe öğreniyorum *Yup'ik Yugtun qanyuitua : Yupikçe bilmiyorum *Kass'atun qanyiutua : İngilizce bilmiyorum *Kituuga atren? : Adın(ız) ne ? *Winga atqa ... : Adım ... *Quyana qalarullua : Beni dinlediğiniz için teşekkür ederim *Kuingiryaqunak : Sigara içilmez *Kenkamken : Seni seviyorum *Piurci : Hoşçakal(ın) Yupikçede olmayan kelimeler İngilizceden ödünç alınarak kullanılır ve bunlar yazıda bir tire işareti ile eklerinden ayrılır: *Ciulirneret Museum-aani : Deneyimli yaşlılar müzede (İng. Museum) *Atam uksumi, tua-i December aam maani kinguani, January-m maani nangyartullranek ayagluku qayarkanek-llu up'ngetullrulriit : Şimdi kışın, bazen Aralık (İng. December) ayından sonra, bazen de Ocak (İng. January) ayının sonunda kayak malzemelerinin yapım ve tamirine başlarlar. *Yugtun qaneryaramteni Science-aartaitellruuq : Bilim (İng. Science) kelimesi dilimizde bulunmuyor Örnek metin: Kuş gribi :YUPİKÇE : Tengmiat Nangyutiit : Manaa cali pinarqelraa nang’yun qanruteksugluuku makut teng’miat nang’yutiit arnarqelraa maavet nunamtenuun tekitnayukluuku, murilkesqluucii ak’maai teng’miat matumeng nang’yutmeng nal’aulliniut. Alingnarkug manaa nang’yun, yuut’lu ilait matumeng ayag’nirluteng nalaa’quluuteng. Qanrutek’saaqaat qallaullukii tengmiat, meqluu nang yun nalaaciqniluuku. Pingran tau’waam cakneq murilkelluuta piniartukut. Illait yuut nan’vaneng, kucircitanengluu mertatuut maggun’gguq tengmiat anaitgun nangyun cagtetuug. Nunat tamalkuita pilliiniit nungyun murilkesqluuku. Neqakniacii manaa tengmianeng nerqataaquv’cii wallu nanvaneng qang’allu kucircitaaneng mertaquv’cii, qallaulluki aturniacii. Kiakuu nalamalrianeng tengmianeng nalkuskuv’ci agturavkenaaki piniartucii. Ukuu’nun calistenun qan’rutekniacii. Yuut tekiciqut maa’vet manaa nungyun pitekluuku. Quyuureskaata tainiertucci, pinarqelriaruuk. :İNGİLİZCE ÇEVİRİSİ : Bird Flu : Recently Avian Flu concerns have been going around nationally and internationally and we were given precautions on it. For now we were informed to boil our birds and be very careful in preparing them to consume that we will get on subsistence activities this spring. Avian flu can get here by migratory birds from Asia where it is starting and a few have died from it. Other ways the flu can spread is by bird droppings through our drinking water from lakes, ponds, and rain water collection methods in homes. If you find any dead birds do not handle it but report it to us. Some agencies are coming to our community to inform us and give us directions on the Avian Flu very soon. We are encouraging parents and others to attend meetings and pass this possible epidemic information to their children and others in the community. Alıntılar Rus Alaskası döneminde (1733 - 1867) Ruslarla ve Rusçayla karşılaşan Yupiklerin dillerinde Rusça alıntılar günümüzde de canlılığını sürdürür: *cainik (< Rus. чайник) 'çaydanlık' *cukunak / cukunaq (< Rus. чугунок) 'dökme demirden kap' *kaminiaq (< Rus. камин) 'soba' *kelipaq (< Rus. хлеб) 'ekmek' *kuskaq (< Rus. кошка) 'kedi' *luuskaaq (< Rus. ложка) 'kaşık' *mass'laq (< Rus. масло) 'tereyağı' *missuuk (< Rus. мешок) 'çanta; çuval' *mulut'uuk (< Rus. молоток) 'çekiç' *nuussiq (< Rus. нож) 'bıçak' *paltuuk / pal'tuuk (< Rus. пальто) 'palto' *puckaq (< Rus. бочка) 'namlu' *pucunaq (< Rus. бочонок) 'namlu' *putuskaq (< Rus. подушка) 'yastık' *saarralaq / caarralaq (< Rus. сахар) 'şeker' *saayuq / caayuq (< Rus. чай) 'çay' *sap'akiq / cap'akiq ( < Rus. сапоги) 'bot, potin' *saskaq / caskaq (< Rus. чашка) 'fincan' *Slaaviq 'Rus Ortodoks Hırıstiyan' *spiickaaq (< Rus. спичка) 'kibrit' *sulunaq / culunaq (< Rus. солонина ?) 'tuzlama balık' *tiissicsaaq (< Rus. тысяча) 'bin' *yaassiik : (< Rus. ящик) 'kutu' Alaska'yı Ruslardan satın alan Amerikalıların dilinden de Yupikçeye geçen alıntılar bulunur: *ingek : 'mürekkep' (< İngilizce ink) *anainessaaq : 'soğan' (< İngilizce onions) *patitussaaq : 'patates' (< İngilizce potatoes) *snuukuuq : 'kar makinesi' (< İngilizce snow-go) Yupikçe Vikipedi Yupik dilinde yayımlanan Vikipedi versiyonu ( Yugtun Vik'ipitiyaq) henüz Incubator'da olup test edilmektedir. Ayrıca bakınız * Alaska Yerli Dil Merkezi Dipnotlar * Terryl Miller (2006), Yup'ik (Central Eskimo) Language Guide (and more!): a useful introduction to the Central Eskimo (Yup'ik) Language * http://www.alaskool.org/language/central_yupik/yupik.html * Yup'ik Eskimo Grammar, Irene Reed and all.(1977) * Yup’ik/Cup’ik Dış bağlantılar * Qulirat Qanemcit-llu (Yupikçe Ses Dosyaları) * Nunalleq Engel'umiut-llu, Sample Text from Nelson Island Placename Project, 2007 (Yupikçe metinler ve İngilizce çevirileri) * Ayaprun Elitnaurvik : Yup'ik Word of the Week (Haftanın Yupikçe Kelimesi) * Alaska Election Glossary, Yup’ik (Yupikçe Seçim Sözlüğü)

Kaynaklar

Vikipedi

Yupikçe

Yupikçe Hakkında Detaylı Bilgi

Kaynaklar

Görüşler ve Yorumlar