Adada 827 yılından itibaren başlayan Arap hakimiyetine son veren Bizanslılar 6 Mart 961'de Kandiye'yi aldılar. Bu dönemde Bizanslılar Hendek yerine "büyük, muhkem kale" anlamında Megalokastron veya Kastron adını kullanmaya başladılar. IV. Haçlı Seferi'nin ardından Venedikli-ler'in eline geçen şehir (12 Ağustos 1204) Osmanlı hakimiyeti de dahil Kandiye adıyla anıldı. Venedik idaresi altında umumi valilik haline getirilen ve dört bölgeye ayrılan Girit adasının merkezi Kandiye oldu. Osmanlılar, Girit seferi sırasında yaklaşık yirmi üç yıl süren bir abluka ve kuşatmanın ardından anlaşma yoluyla şehri teslim aldılar.[1]
Osmanlı kuşatması başladığında müstahkem bir kale-şehir durumunda olan Kandiye tabyalı tahkimat sistemine göre korunuyordu. Kalenin doğusunda en büyükve en müstahkem tabya Ak Tabya idi. Her tabyanın ayrı cephaneliği vardı ve bunlarda çok sayıda top bulunuyordu. Önlerinde oldukça geniş ve derin hendekler kazılmıştı.[2] Bir yerleşim yeri olmaktan çoK askeri bir üs özelliği taşıyan Kandiye, Osmanlı idaresi kurulduktan sonra sivil iskanın etkisiyle bir yerleşim merkezi haline geldi.
Kandiye'nin teslim alınışı sırasında orada olduğunu belirten Evliya Çelebi eserinde kale, tabyalar, dini müesseseler, çarşı ve pazarları etraflıca tanıtmaktadır. Fındıklılı Mehmed Ağa muhasaralar başlamadan önce şehirde 250.000 evin bulunduğunu, kuşatma sırasında bunların büyük bir kısmının tabya haline getirildiğini ve top ateşiyle yıkılanlarla birlikte geride 80.000 kadar evin kaldığını yazarsa da bu rakamların hayli abartılı olduğu resmi kayıtlardan anlaşılmaktadır. Fetihten sonra düzenlenen 1080 (1669) tarihli tahrir defterlerinden biri doğrudan doğruya şehre ait olup ev, dükkan, cami, kilise, mahzen vb. binalarla bahçe ve bostanların sayımını ihtiva etmektedir. Bu deftere göre Kandiye'de elli altı mahallede 1051 ev, 313 dükkan, altmışaltı manastır, beş kilise, otuz yedi mahzen, on iki cami, on bahçe, on sekiz bostan, dört kışla, dört cephanelik, yedi değirmen, iki karakol, birer hapishane, debbağhane ve ambar binası bulunuyordu. İçerisinde barındırdığı binalara göre en büyük mahalleler sırasıyla Hrİsto İskuludi, Evdime Ter-ya, Kera Ispato Polyotisa ve Hristo Kefale mahalleleriydi.[3]
Girit seferleri başlamadan hemen Önce (1644) adada yapılan sayıma göre Kandiye'de 14.500 kişi yaşıyordu. Osmanlılar şehri teslim aldıklarında sakinlerinin çoğu şehri terketmişti. Paul Reycaufnun belirttiğine göre burada kalan Venedikliler sadece beş kişi olup yaşlı yahudi ve Rumiar'la birlikte bu sayı otuza kadar çıkmaktaydı. Şehrin Osmanlılar'ın eline geçmesinden on bir yıl sonra Girit'e uğrayan Bernard Randolph da benzer ifadeler kullanmaktadır. Evliya Çelebi, şehirdeki Venedikli ve Rum ahaliden hiç bahsetmezken 300 hane yahudinin gitmeyerek burada kaldığını yazmaktadır. Köprülü-zade Fazıl Ahmed Paşa'nın Kandiye seferini baştan sona kaleme alan Erzurumlu Osman Dede fethin ardından kalede sadece yetmiş seksen yahudinin kaldığını belirtir. Bu bilgiler resmi olarak da doğrulanmaktadır. Fetihten sonra düzenlenen cizye defterine göre Kandiye'de 1670'te on üç hıristiyan, yirmi altı yahudi hanesi bulunuyordu. Hıristiyanların değişik mahallelerde yazıldıkları gözlenirken yahu-dilerin hepsi Hristo İskuludi mahallesinde kaydedilmişti.[4]
Fazıl Ahmed Paşa fethi müteakip Kandiye'de geniş çaplı bir imar faaliyeti başlattı ve ka!e onarıldı. Ancak daha önceleri uygulanan sürgün metoduyla sistemli bir iskan hareketine Girit'te başvurulmadı. Şehre yerleşen ilk Türk nüfusu buraya tayin edilen memurlar, vakıflarda görev alan kişiler ve kale muhafızlığı yapan kumandan ve askerlerden oluşmaktaydı. Bunlara şehirden emlak satın alıp yerleşenler de eklenince toplam hane sayısı 1947'ye [5] yükseidi.[6]
Kandiye alındıktan sonra şehirdeki on iki manastır IV. Mehmed, Sadrazam Fazıl Ahmed Paşa, Valide Turhan Sultan, orduda bulunan diğer vezir ve kumandanlar adına camiye çevrildi. Kerahusti mahallesindeki Saint Francesco Manastırı, IV. Mehmed adına camiye dönüştürüldü. Solunda minaresi yer alan caminin dört divanhanesi, üç sarnıcı, dört sundurması, dört çeşmesi ve bir mutfağı bulunuyordu. Caminin bir darülkurrası vardı, sol tarafında da iki katlı bir ev yer alıyordu. Venedikliler zamanında manastır talebelerinin ikametine ayrılmış olan bu evin alt katında yirmi üç, üst katında otuz oda mevcuttu. Üç tarafından kale duvarlarına bitişik olan külliye 164 x 80 zira ebadı ndaydı.
Valide Turhan Sultan Camii Ayos Anariyiros mahallesindeydi ve Saint Salvador Manastırından camiye çevrilmişti. Caminin yanında üç divanhane, altlı üstlü on bir oda, önünde büyükçe bir meydan ve üç tarafında bahçesi vardı. Camiye ait iki çeşme ve dört kuyu bulunuyordu. Bütün bunlar 156 x 90 ziralık bir alana yayılmıştı. Kilisenin çan kulesi şerefe ve külah ilavesiyle minare haline getirilmişti. Hristo İskuludi mahallesindeki eski yerlerine yerleşen yahudilere ait ev ve dükkanlar bu camiye vakıf kaydedilmişti. Bunlardan başka Fazıl Ahmed Paşa Camii (Vezir Camii) Aya Ana mahallesinde, Defterdar Ahmed Paşa Camii (Defterdar Camii) Hristo Kefale mahallesinde, Sultan İbrahim Camii Hristo İskuludi mahallesinde, Defterdar Mehmed Paşa Camii Kera Panaya mahallesinde. Sadaret Kethüdası Mah-mud Ağa Camii Kera Katromiti mahallesinde, Ankebut Ahmed Paşa Camii Aya İleya mahallesinde. Reisülküttab Hüseyin Efendi ve Zülfikar Ağa camileri Kera Angelo mahallesinde, Şişman İbrahim Paşa Camii Aya Nikola Zağro mahallesinde, Abdurrahman Ağa Camii Kera Katromiti mahallesindeydi. Kaplan Mustafa Paşa Camii ise limanda yer alıyordu.
Venedikliler döneminde Kandiye Anadolu ve Uzakdoğu, Hindistan mallarının Avrupa'ya aktarılmasında bir ara iskele görevi yapıyordu. Venedik tacirleri Suriyelimanlarına gidiş gelişlerinde gemi kon-voylarıyla Kandiye'de dururlardı. Ayrıca ada ürünlerinden ihraç ettikleri şarap, yağ, peynir ve bal da Venedik ekonomisinde önemli bir yer tutuyordu. Avrupa'nın her ülkesinde aranan, Kandiye ve çevresinde üretilen şaraplar ihracatçılarına büyük kazançlar sağlıyordu. XVI. yüzyılın başlarında İngiltere, ülkesine bu şarapların ihracatını emniyet altında tutmak maksadıyla Kandiye'de bir temsilci bulunduruyordu.[7]
Kandiye Osmanlıların eline geçtikten sonra yavaş yavaş eski önemini yitirdi. Uzun kuşatma sebebiyle terkedilen şehir eski canlılığına ve ticaret hacmine kavuşamadı. Fazıl Ahmed Paşa'nın şehrin imarı için başlattığı hummalı faaliyet içerisinde şehirde sayımı yapılan 313 dükkandan 292'si Fazıl Ahmed Paşa. Sadaret Kethüdası Mahmud Ağa, Yeniçeri Ocağı Kethüdası Zülfikar Ağa. Reisülküttab Hüseyin Efendi, Valide Turhan Sultan ve Defterdar Ahmed Paşa tarafından satın alınarak tamir ettirilmiş ve camilerine vakfedilmişti. Bu dükkanların yer aldığı çarşılar Aya Ana, Hristo Kefale, Hristo İs-kuludi. Ayo Yani Hrsosetimo. Aya Kiryaki, Argistratiko, Kera Katromiti, KeraAngelo ve Aya Pandelimo mahallelerinde bulunuyordu. Pazarlar ise İçkale kapısından Kızıl tabya'y a kadar uzanan anayol üzerinde kuruluyor ve at, koyun, sığır, esir pa-zariarı olarak sıralanıyordu. Bütün çalışmalara rağmen Osmanlılar Kandiye'de ticaretle uğraşan şehirli bir sınıf oluşturamadılar. Bunda limanın giderek dolmasının da etkisi vardı. Bu alanda Hanya daha çok önem kazandı ve adaya yerleşecek insanlar daha ziyade bu şehri tercih ettiler.
XVIII. yüzyılda Kandiye bir askeri üs olma durumunu sürdürdü. XIX. yüzyılın sonlarına doğru (1889) Kandiye'de toplam 24.600 kişi yaşıyordu. Bunun 17.000'ini Türkler oluştururken geri kalanı 7500 Ortodoks Rum, elli Katolik ve elli de ya-hudiden ibaretti. 1310 (1892) tarihli salnameye göre burası etrafı son derece müstahkem surlarla çevrili, üzerinde büyük binaları bulunan ve limandan şehre doğru çok meyilli olarak çıkan bir ana caddeye, yirmi cami, iki mescid, dört sebilhane, on dokuz çeşme, iki medrese ve gemilerin yanaşmasına pek elverişli olmayan küçük limana sahip bir şehirdi. [8]
Osmanlılar, Girit savaşları devam ederken 1647'den itibaren adada aldıkları yerleri bir eyalet olarak düzenlemişlerdi. Buna göre Kandiye sancağına yedi nahiye ve 297 köy bağlıydı. Kandiye alındıktan sonra eyaletin beylerbeyi ligi ne Ankebut Ahmed Paşa tayin edildi. Bu tarihte Kandiye sancağı altı nahiyeden oluşuyordu ve bu birimlere 315 köy bağlıydı. 18S0'de vilayetin merkezi Kandiye'den Hanya'ya nakledildi. Osmanlı ıslahatları çerçevesinde 1864 gene! vilayet düzenlemesinin ardından 1868'de Girit'te ilan edilen ferman gereğince Girit vilayeti beş liva ve yirmi kazaya taksim edilmişti. Bu düzenlemeye göre Kandiye livası Pediye. Menufaç ve Rizo. Kenuryo ve Piryotice, Maloviz olmak üzere dört kaza halinde teşkilatlanmıştı. Bu bölüşümde livaya bağlı 334 köy bulunuyordu. Kandiye livasının bu idari taksimatı köy sayısındaki bazı küçük değişikliklerle 131 7 (1899) yılma kadar devam etmiştir. Bu değişiklikler 1266-1317 (1850-1899) tarihleri arasındaki devlet salnamelerinden ve 1293 (1876), 1310 (1892) tarihli Girit vilayet salnamelerinden takip edilebilir- Girit'in muhtariyetinin tanındığı 1317 (1899) yılından itibaren deviet salnamelerinde Girit vilayeti sadece isim olarak zikredilmekte ve başka bir bilgi yer almamaktadır. Kandiye, Girit'in konumuna bağlı olarak Balkan savaşlarının ardından 1913'te resmen Os-manlılar'ın elinden çıktı. Şehir yoğun müslüman nüfusa sahip olma özelliğini 1923'teki nüfus mübadelesinden sonra tamamıyla yitirdi. Günümüzde Girit'in en önemli sanayi ve tarım ürünleri ticareti merkezi olan Kandiye'nin nüfusu 100.OOO'i geçmiştir.
