Orta Asya

Kısaca: Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Tacikistan, Afganistan, Çin'in bir kısmı (Doğu Türkistan), Rusya ve Pakistan'ın bir kısmından oluşan bölge ve bölgeyi tanımlamak için kullanılan coğrafi terim. ...devamı ☟

Orta asya
Orta Asya

Orta Asya kavramının sınırları üzerinde kesin bir görüş birliği yoktur.
Orta Asya kavramının sınırları üzerinde kesin bir görüş birliği yoktur.
Orta Asya kavramının sınırları üzerinde kesin bir görüş birliği yoktur. Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Tacikistan, Afganistan, Çinin bir kısmı (Doğu Türkistan), Rusya ve Pakistan'ın bir kısmından oluşan bölge ve bölgeyi tanımlamak için kullanılan coğrafi terim.

Tarihte Türkistan olarak geçen coğrafi bir alana Rus ve Oryantalisteler'in kendileri için Türk adını unutturmak amacıyla vermiş oldukları bir isim olarakta bilinir. Bölgenin en önemli coğrafi özelliği denizlere kapalı oluşudur.

Orta Asya, Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra Orta Asya cumhuriyetlerinin bağımsızlığını kazanmasıyla birlikte daha fazla uluslararası ilgiyi çekmeye başlamıştır. Afganistan'ın işgali ve Amerika Birleşik Devletleri'nin "küresel terörle mücadele" kampanyası Orta Asyanın Ortadoğu bölgesinin bir uzantısı olduğu izlenimini arttırmıştır. Bölgenin en önemli coğrafi özelliği denizlere kapalı oluşudur. Orta Asya, Asya’nın geniş karalarla kaplı kısmıdır. Kesin sınırları hakkında birçok tanımlama olmasına rağmen hiçbiri uluslararası anlamda kabul edilmemiştir. Kesin sınırları olmamasına rağmen birçok genel özelliği vardır. İlk olarak, Orta Asya tarihsel olarak göçebe insanlar ve İpek Yolu ile ilintilidir. Bu sebeple insanların, ticari malların ve fikirlerin Avrupa, Batı Asya, Doğu Asya ve Güney Asya’ya yayılmasında ana nokta oldu. Günümüzde Orta Asya daha önceleri Sovyetlerin parçası olan beş cumhuriyetten oluşur, bunlar; Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan’dır. Bu ülkelere Afganistan, Moğolistan, Çin eyaletleri olan Tibet ve Xinjiang'da (bu günkü Sincan Uygur Özerk Bölgesi) eklenebilir.

Tanımlar

Antik Çin tarihi belgelerinde, Batı Bölgeleri terimi batı Çin’i tanımlamak için kullanılmıştır. Orta Asya’nın dünyanın farklı bir bölgesi olarak tanımlanması ilk kez 1843 yılında bir yer bilimci olan Alexander von Humboldt tarafından ortaya atılmıştır. Asya’nın sınırları hakkında birçok tanım yapılmıştır. Bu bölge birçok kaynakta hala Stalin yönetimi döneminde kullanılan Türkistan adıyla anılır.

Orta Asya'nın dünya üzerindeki konumu
Orta Asya'nın dünya üzerindeki konumu


En dar kapsamlı tanımlama Sovyetler Birliğinin yaptığı tanımdır. Buna göre Orta Asya Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Kırgızistan’dan oluşur; Moğolistan ve Kazakistan’ı kapsamaz. Bu tanım Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği döneminde Rusya dışında da kullanıldı.Ancak Rus dili iki farklı terim içerir; Средняя Азия ("Srednyaya Azia") dar kapsamlı olan tanımdır ve Rus sınırları içine girmiş bölgeyi işaret eder, bir diğeri ise Центральная Азия ("Tsentral'naya Azia") daha kapsamlı olan tanımdır ve Rus hakimiyeti altına girmemiş bölgeleri de kapsar.Yeni Rus Federasyonu Orta Asya’nın tanımına Kırgızistan’ı da eklemiştir. Bağımsızlıklarından kısa bir süre sonra, Sovyet kontrolündeki Orta Asya halkları Taşkent’te toplandılar ve Sovyet Rusya’nın dört halkı içeren Orta Asya tanımına Kırgızistan’ın da eklenmesi gerektiğini belirttiler.

Sovyet Rusya’nın dağılmasından önce UNESCO Orta Asya tanımı iklime ve yer şekillerine göre olduğunu belirtti. Buna göre Orta Asya, Moğolistan ve Çin’i (Tibet bölgesi de dahil olmak üzere), İran’ın kuzeyini, Afganistan, Pakistan, Ortadoğu Rusya, güney Tayga, kuzey Hindistan(Jammu-Kaşmir yönetimleri) ve eski Sovyet Cumhuriyetleri’ni içermeliydi.

Bölgeyi tanımlamak için kullanılan bir diğer metot ise etnik kökendir, bu metot genellikle doğu Türkleri, Doğu İranlılar ve Moğolların nüfuslandığı bölgelerde kullanılmıştır. Bu bölgeler Xinjiang, Sibirya’nın Müslüman-Türk bölgeleri, belirtilen beş cumhuriyet, Afgan Türkistan, Tibet, kuzey Pakistan ve Afganistan’ı da kapsar.Bu belirtilen halklar bu geniş alanın ‘yerli halkı’ olarak düşünülür.Tuva Cumhuriyeti’nin (şimdilerde Rusya Federasyonu’nun bir parçası) Orta Asya’nın merkezinde bulunduğu iddia edilir (Kuzey Urumki’de 320 km’lik bir alan).

Coğrafya

Orta Asya farklı yüzey şekillerine sahip olan geniş bir alandır. Bu bölge yüksek düzlükler ve dağlar (Tian Shan), geniş çöller (Karakum, Kızılkum, Taklamakan)ve özellikle ağaçsız steplere sahiptir. Orta Asya’nın geniş stepleri Doğu Avrupa stepleriyle homojen bir yapı gösterdiğinden buralar Asya-Avrupa stepleri olarak bilinir.

Asya karasının büyük çoğunluğu kuraktır ve tarıma uygun değildir.

Orta Asya şu coğrafi irtifalara sahiptir;
  • Moğolistan’ın kuzeyindeki Buurug Deliin Els kum tepeleri (50°18" kuzey)
  • Kuzey Yarımküre’nin kuzeyindeki kutup altı toprakları, Mogolistan- Erdenetsogt sum (46°17 kuzey)
  • Dünya’nın donmamış çölleri ve kutup altı toprakları arasındaki en kısa mesafe. (770 km)
Halkın büyük çoğunluğu hayvancılıkla geçinir. Bölgenin ana akarsuları; Amu Derya, Siri Derya ("Seyhun Nehri"), Hari Nehri’dir. Ana su kaynakları Aral Denizi ve Balkaş Gölü ve Hazar Denizi’dir. Bu iki ana su kaynağı, suyu nehirlerden ayırdığından sanayi ve sulamada kolaylık sağlar ve büyük öneme sahiptir. Su kurak Asya için uluslar arası sorunlara yol açacak kadar değerli bir kaynaktır.

İklim

Orta Asya su kaynakları arasında tampon bölge olduğu için sıcaklık farklılıkları çok fazladır. Wladimir Köppen’in iklim sınıflandırmasına göre Orta Asya çöl iklimi etkisi altındadır. En yaygın bitki toplulukları otlaklar ve savanlardır. Ayrıca killi toprak ve çöl toprakları da içerir.

Tarih

Orta Asya’nın tarihi bölgenin iklimi ve coğrafyasıyla tanımlanır. Bölgenin kurak olması tarımı, denizlere uzak olması ise ticareti engelledi. Bu nedenle ancak birkaç şehir gelişebildi ve stepler bin yıl boyunca göçebe atlılar tarafından kontrol edildi. Göçebe yaşam şekli steplerin atlı savaşçıları için askeri açıdan kendi içlerindeki bölünmeleri dışında dünyada önemli bir yer kazandırdı. Sağlanan birlik Orta Asya boyunca uzanan İpek Yolu’nun etkisindendi. Dönemsel olarak güçlü liderler ya da değişen koşullar birçok sayıda kabileyi tek güç altında toplayabilirdi. Orta Asya’daki bu sistem Hunların Avrupa’ya, Wu Huların Çin’e ve Moğolların Avrasya’ya saldırılarını kolaylaştırdı.

Göçebe toplulukların baskınlığı on altıncı yüzyılda sona erdi, ateşli silahlar yerleşik toplumların baskın olmasını sağladı. Rusya, Çin ve diğer güçler bölgede ilerlediler ve on dokuzuncu yüzyılın sonunda Orta Asya’nın büyük bölümüne hükmettiler. Rus Devrimi’nden sonra Orta Asya bölgeleri Sovyetler Birliğiyle birleştirildi. Moğolistan bağımsız kaldı ancak Rusya’nın hizmetine girdi. Orta Asya’nın Sovyet sınırları içindeki bölgeleri sanayileşti ve bölgede yerel kültürlerin baskınlığı arttı. Başarısız kamulaştırma binlerce kişinin ölümüyle sonuçlandı, etnik gerginlik ve çevresel sorunlar arttı.

Sovyetlerin çökmesiyle beş halk özgürlüğüne kavuştu. Orta Asya’nın diğer bölgeleri Çin ve Rusya’nın bir parçası olarak kaldı.

Kültür

İslamiyetin kabülünden önce Türkler siyasal,ekonomik,sosyal,tarihsel,kültürel yönden kendilerine kültür yaratmışlardır. Bunlar;

  • 1)ı.dönem kültürü olan Bozkır ve atlı göçebe kültürü
  • 2)2.dönem kültürü İslamiyetin kabülüyle başladı.
  • 3)3. dönem kültürü 18.y.y. Osmanlı İmparatorluğunun kurulmasıyla başladı.
Türk Kültüründe ana dönem
  • 1) Bozkır ve Atlı Göçebe
  • 2) Türk İslam Kültürü
  • 3) Batılılaşma süreci ile başlayan dönem(şu andaki kültürümüz)


Dinler

Orta Asya Cumhuriyetleri’nde özellikle Afganistan, Xinjiang( Doğu Türkistan) ve diğer birçok küçük topluluklarda İslam yaygın olan dindi.Pakistan ve Afganistan’da Şii nüfuzu fazla olmasına rağmen, genel olarak Orta Asya Cumhuriyetleri Suni-Müslüman’dı Ayrıca Afganistan’da Hindu nüfusu da azımsanmayacak kadardı.Hindistan’da çok sayıda Müslüman olmasına rağmen Hinduizm kuzey Hindistan’da yaygın olan dindir.Tibet Budizm’i Tibet’te, ve Şamanizm’in de oldukça yaygın olduğu Sibirya’nın güney Rusya bölgelerinde etkilidir. Çin Hanedanlığı’nın batıya göç etmesiyle Konfüçyüsçülük ve diğer inançlar da bu listeye eklendi. Hıristiyanlığın farklı bir formu olan Nestoryanizm, önceki yüzyıllarda en çok görülen inanç şekliydi fakat şimdilerde en yaygın inanç aralarında Kırgız üyeleri de olan Rusya Ortodoks Kilisesi’dir.Buhara Yahudilerinin nüfuzu Özbekistan ve Tacikistan’da yoğundu ancak Sovyet Rusya’nın dağılmasından sonra göç ettiler ve İslam tekrar canlandı.

Sanat

Asya’da Budist ve Şaman gelenek iç içe yaşadı.Bu yüzden Ölüm Efendisi Yama ruhani koruyucu ve adaletin simgesi olarak saygı gördü.Moğol Budizmi bazı yönleriyle Tibet Budizmi’ni etkiledi.18.yy Çin İmparatoru Qianlong Tibet Budist’iydi ve genellikle dini ayinler için Pekin’den diğer şehirleri ziyaret ederdi.

Orta Asya’da sözlü geleneğin (sözlü şiir) ilk örnekleri görülür.Bu geleneğe özellikle Kırgızlar ve Kazaklar arasında çok rastlanır.Bu şiirsel sözlü gelenek sözlü tarih geleneğini ortaya çıkardı.Bu gelenekte genellikle telli çalgılar kullanılırdı; örneğin Kırgızistan’da üç telli komuz ve Kazakistan’da bunun benzeri iki telli bir çalgı yaygındı.Kırgızların Manas Destanı bu dönemin önemli eserlerindendir.Sovyet Rusya döneminde bu gelenek eski etkisini kaybetti.Sovyetlerin dağılmasından sonra bu gelenek tekrar canlandı.

İstatistikler

Yapılan en kapsamlı tanıma göre Orta Asya’da 80 milyondan fazla insan yaşamaktadır ki bu rakam toplam Asya nüfusunun 2%’sini oluşturur. Asya’nın bölgeleri arasında en az nüfusa sahip olan bölge Kuzey Asya’dır.

Orta Asya’da Diller

Sovyet Rusya sömürgesi altındaki Orta Asya halklarının çoğu Türk Dil Grupları’ndan gelir. Türkmence, Türkmenistan, Pakistan, Afganistan, İran ve Türkiye’de konuşulur. Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan ve Doğu Türkistan ve Qinghai’de Türk dillerden olan Kıpçakça konuşulur. Özbekçe ve Uygurca da Özbekistan, Tacikistan ve Doğu Türkistan’da konuşulur.

Orta Asya’da 6 milyon Rus ve Ukraynalı Rusça konuşur. Çince Moğolistan’da Qinghai’de ve Doğu Türkistan’da yaygın olan dil olarak kalmıştır. Türk dillerin büyük çoğunlu,Moğolca da dahil olmak üzere, Altay dil ailesine mensuptur. Moğolca, Moğolistan Qinghai ve Doğu Türkistan’da konuşulur.

İrani diller ise Tacikistan'da yaygındır. Tibet dili Tibet Platosu’nda, Qinghai ve Çin’in bir kısmında yaklaşık 6 milyon kişi tarafından konuşulur.

Ayrıca bakınız

Orta asya

Türkçe Orta asya kelimelerinin İngilizce karşılığı.
n. central asia

Orta asya

Türkçe Orta asya kelimelerinin Almanca karşılığı.
npr. Mittelasien

Bu konuda henüz görüş yok.
Görüş/mesaj gerekli.
Markdown kullanılabilir.

Orta asya Resimleri

Orta asya Haritaları

harita orta asya.png
harita orta asya.png
orta asya fiziki.jpg
orta asya fiziki.jpg
orta asya fiziki siyasi cia.png
orta asya fiziki siyasi cia.png

Orta asya
2 yıl önce

Orta Asya, dar anlamıyla geçmişte Sovyetler Birliği'nin parçası olan beş ülkeyi (Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Tacikistan) tanımlar...

Orta Asya, Afganistan, Azerbaycan, Doğu Türkistan, Kazakistan, Kırgızistan, Pakistan, Rusya, Tacikistan, Türk Dünyası, Türkistan, Göktürk Devleti, Türkler, Türk
Orta Asya müziği
2 yıl önce

Balkan müziği · Kafkas müziği · Latin müziği · Orta Asya müziği· Uzak Doğu müziği· Orta Doğu müziği Orta Asya müziği g t d Ülkeler: Azerbaycan müziği · Kazakistan...

Orta Asya müziği, Azerbaycan müziği, Balkan müziği, Dutar, Kafkas müziği, Komuz, Tanbur, Tar (çalgı), Tef, Latin müziği, Bölgelere göre müzik
Orta Asya Birliği
6 yıl önce

Orta Asya Birliği, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan olmak üzere beş eski Sovyet Orta Asya cumhuriyetlerini kapsayan, 26...

Orta Asya Birliği, Kırgızistan ülke bayrağı, Kırgızistan, Tacikistan ülke bayrağı, Tacikistan, Türkmenistan ülke bayrağı, Türkmenistan, 2007, 26 Nisan, Afrika Birliği, Avrupa Birliği
Orta Asya Oyunları
2 yıl önce

Orta Asya Oyunları, 1995 yılından beri Orta Asya'da bulunan Türk Cumhuriyetleri tarafından düzenlenen spor organizasyonudur. Kazakistan Kırgızistan Tacikistan...

Orta Asya Oyunları, KAZ ülke bayrağı, KGZ ülke bayrağı, TJK ülke bayrağı, TKM ülke bayrağı, UZB ülke bayrağı, 1995, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Taslak
Asya
2 yıl önce

İnsanların Asya'ya yayılması ile Asya tarihinde genel olarak Avrasya stepleri, Doğu Asya, Güney Asya ve Orta Doğu önemli rol oynamıştır. Asya kıtasının...

Asya, Afrika, Akdeniz, Amerikalar, Antarktika, Arktik Okyanus, Atlantis, Avrasya, Avrupa, Bering Boğazı, Büyük Okyanus
Orta ve Güney Asya Futbol Federasyonu
6 yıl önce

Orta ve Güney Asya Futbol Federasyonu (İngilizce: Central and South Asian Football Federation, CESAFA), 8 Güney Asya ve 4 Orta Asya ulusal federasyonunun...

Orta Asya ardıcı
6 yıl önce

Orta Asya ardıcı veya Himalaya kalem ardıcı, (Çince: 昆仑多子柏, kun lun duo zi bai) Orta Asya dağlarına özgü bir ardıç türü, kuzeydoğu Afganistan'da, en batı...

Batı Asya
6 yıl önce

Dağları ile Avrupa'dan ayrıldığı düşünülmektedir. Doğusunda Güney Asya, kuzeydoğusunda Orta Asya bulunmaktadır. Bölgeyi sekiz deniz çevrelemekte (saat yönünde):...