Türkçe Bilgi: Na-Dene dilleri

Na-Dene dilleri, Kuzey Amerika'da Na-Dene Kızılderilileri tarafından, ABD (Alaska, Vaşington, Oregon, Kaliforniya, Utah, Kolorado, Arizona, New Mexico, Oklahoma, Teksas) , Kanada (Yukon, Kuzeybatı Toprakları, Nunavut, Britanya Kolombiyası, Alberta, Saskatchewan, Manitoba) ve ufak bir kısmı da Meksika’da konuşulan diller ailesidir. Asya kökenli olduğu 2008 yılında Edward Vajda başta olmak üzere uzmanlarınca teyid edilen tek Kızılderili dilleri budur. Daha önce bu grupta yer alan Haydaca, şimdi grup dışında izole bir dil olarak sınıflandırılmaktadır. Kalan diller (Tlingitçe, Eyakça, Atabask dilleri) Sibirya'daki Yenisey dilleri ile birlikte Denesey (Dene-Yenisey) adı altında yeni bir grup oluşturur. Türkiye'de en çok tanınan ve Kızılderili dendiğinde ilk akla gelen Apaçilerin dili bu gruptandır. Na-Dene adının kaynağı halk anlamına gelen Tlingitçe na ile Atabask dillerindeki dene sözleridir. Sınıflandırma Na-Dene dilleri Na-Dene languages, Athabaskan-Eyak-Tlingit; Rusça Языки на-дене, атабаскско-эякско-тлинкитские языки * Tlingitçe Lingít Yoo X̲'atángi; İngilizce Tlingit; Rusça тлингитский, тлинкитский, колошский. ABD (Alaska: Yakutat'tan Dixon Entrance'a kadar) ve Kanada'da (Britanya Kolombiyası, Yukon) konuşulur. Bu dildeki Rusça alıntılar, Alaska'nın Rus döneminden kalmadır. ** Kuzey Tlingitçesi Northern Tlingit *** Büyük Kuzey Tlingitçesi Greater Northern Tlingit, Northern Tlingit (sensu stricto) *** Uzak Kuzey Tlingitçesi Far Northern Tlingit, Gulf Coast Tlingit. Haines, Yakutat ve Hoona yörelerinde konuşulur. *** İçbölge Tlingitçesi Interior Tlingit, Inland Tlingit. Kanada'da (Britanya Kolombiyası ile Yukon) konuşulur. Dakh-Ka Tlingit Nation adı altında konfederatif kabile birliği oluştururlar. **** Atlin Tlingitleri Áa Tlein Kwáan, Tʼaaḵu Ḵwáan. Britanya Kolombiyası bölgesindeki Atlin gölü civarında yaşarlar. Günümüzde Taku River Tlingit First Nation adı altında idari birlik oluştururlar. **** Teslin Tlingitleri Deisleen Kwáan. Yukon bölgesindeki Teslin gölü civarında yaşarlar. Günümüzde Teslin Tlingit Council adı altında idari birlik oluştururlar. **** Carcross Tlingitleri. Yukon bölgesindeki Carcross yöresinde Tagiş Atabaskları ile birlikte Carcross/Tagish First Nation adı altında idari birlik oluştururlar. ** Güney Tlingitçesi Southern Tlingit *** Asıl Güney Tlingitçesi Transitional Southern Tlingit. Kake (Khéixh' ), Wrangell (Khaachxhana.áak'w) ve Petersburg (Gántiyaakw Séedi) yörelerinde konuşulur. *** Sanya-Henya Tlingitçesi Sanya-Henya Tlingit, Sanya-Henya Southern Tlingit. Ketchikan'dan Klawock'a kadar olan bölgede konuşulur. *** Tongass Tlingitçesi Tongass Tlingit. Cape Fox yöresinde konuşulur. Yok olmak üzeredir. Bir iki konuşanı kalmıştır. * 'Eyak-Atabask dilleri' Athabaskan-Eyak languages; Rusça атабаскско-эякские языки ** 'Eyakça' I·ya·q; İngilizce Eyak; Rusça эякский. Alaska'nın Pasifik kıyılarında Eskimo dillerinden Batı Supikçesi (Chugach Alutiiq) ile Tlingit dil sahası arasında kalan bölgede konuşulmuş ve son konuşanı Marie Smith Jones'un 21 Ocak 2008'de ölmesiyle de yok olmuştur. ** 'Atabask dilleri' Athabaskan, Athabascan, Athapaskan, Athapascan languages; Rusça атапаскские или атабаскские языки. Dene dilleri olarak da bilinir. *** Kuzey Atabask dilleri Northern Athabaskan; Rusça северные атабаскские языки **** Güney Alaska Atabask dilleri Southern Alaskan subgroup, Tanaina-Ahtna ***** 'Ahtnaca' Atnahwt’aene; İngilizce Ahtna, Ahtena, Atna, Copper River. Alaska'da konuşulur. Bu dildeki Rusça alıntılar, Alaska'nın Rus döneminden kalmadır. ****** Aşağı Ahtnaca Atnahwt’aene; İngilizce Lower Ahtna. Chitina ve kısmen Copper Center yöresinde Chitina/Taral band ile Tonsina/Klutina band kabilelerince konuşulur. ****** Merkezi Ahtnaca Atnahwt’aene; İngilizce Central Ahtna, Middle Ahtna. Copper Center, Tazlina, Glennallen, Gulkona ve Gakona yörelerinde Gulkona/Gakona band kabilesince konuşulur. ****** Batı Ahtnacası Tsaay Hwt’aene; İngilizce Western Ahtna. Cantwell yöresinde Tyone/Mendeltna band ile Cantwell/Denali band kabilelerince konuşulur. ****** Yukarı Ahtnaca Tatl’ahwt’aene; İngilizce Upper Ahtna. Mentasta yöresinde Sanford River/Chistochina band, Slana/Batzulnetas band ile Mentasta band kabilelerince konuşulur. ***** 'Denağinaca' Dena’ina Qenaga; İngilizce Dena’ina, Tanaina. Alaska'da konuşulur. Bu dildeki Rusça alıntılar, Alaska'nın Rus döneminden kalmadır. Ruslaşmanın en yoğun olduğu Kızılderililerdir. ****** Yukarı Denağinaca Upper Inlet dialect. Eklutna, Knik, Susitna ve Tyonek yörelerinde konuşulur. ****** Aşağı Denağinaca Kahtnuht’ana Qenaga; İngilizce Outer Inlet dialect, Kenaitze. Kenai, Kustatan ve Seldovia yörelerinde konuşulur. ****** İliamna Denağinacası Iliamna dialect. Pedro Bay, Old Iliamna ve Lake Iliamna yörelerinde konuşulur. ****** İçbölge Denağinacası Inland dialect. Nondalton ve Lime Village yörelerinde konuşulur. **** Orta Alaska-Yukon Atabask dilleri Central Alaska–Yukon subgroup ***** Değinak-Koyukon dilleri Koyukon-Ingalik or Ingalik-Koyukon ****** 'Değinakça' Deg Xinag (dil), Deg Hitʼan (halk); İngilizce Deg Xinag, Deg Hitʼan, Kaiyuhkhotana, Ingalik. Alaska'da Yukon-Koyukuk Census Area bölgesinin Shageluk ile Anvik yörelerinde konuşulur. Eskiden Eskimo Yupik komşularının verdiği İngalik adıyla anılırlardı. ****** Koyukon-Holikaçuk dilleri Koyukon-Holikachuk ******* 'Holikaçukça' Doogh Hit'an (halk); İngilizce Holikachuk, Innoko. Alaska'da Dishkaket yöresinde 180 kişilik nüfustan ancak 5 tanesi dili konuşabiliyor. ******* 'Koyukonca' Denaakkʼe (dil), Tenʼa (halk); İngilizce Koyukon, Unakhotana. Alaska'da Koyukuk ile Yukon ırmakları yakınlarında konuşulur. ******** Aşağı Koyukonca Lower Koyukon. Kaltag ve Nulato yörelerinde konuşulur. ******** Merkezi Koyukonca Central Koyukon. Koyukuk, Huslia, Hughes, Allakaket, Galena ve Ruby yörelerinde konuşulur. ******** Yukarı Koyukonca Upper Koyukon. Rampart, Stevens Village ve Manley Hot Springs yörelerinde konuşulur. ***** Tanana-Tuçon dilleri Tanana-Tutchone ****** Tanana-Kuskokvim dilleri Tanana-Upper Kuskokwim ******* 'Kuskokvimce' Dinakʼi; İngilizce Upper Kuskokwim, Kolchan, Goltsan, Tundra Kolosh, McGrath Ingalik. ******* Tanana dilleri Tanana ******** 'Aşağı Tananaca' Menhti Kenaga; İngilizce Lower Tanana, Tanana, Minto. Alaska'da konuşulur. ********* Minto-Nenana şivesi Minto Flats-Nenana River dialect ********* Chena şivesi Chena River dialect ********* Salcha şivesi Salcha River dialect ******** 'Tanakrosça' Neeʼaanděg; İngilizce Tanacross. Alaska'da konuşulur ********* Mansfield-Kechumstuk şivesi Mansfield-Kechumstuk dialect. Konuşanı 32 kişidir. ********* Healy gölü şivesi Healy Lake dialect. Konuşanı 3 kişidir. ******** 'Yukarı Tananaca' Neeʼaaneegn; İngilizce Upper Tanana, Nabesna. Alaska'da ve Kanada'nın Yukon bölgesinde konuşulur. Kanada'da White River First Nations adıyla idari birlik oluştururlar. ****** Tuçon dilleri Tutchone, Tuchone, Tutchonekutchin. Kanada'da Yukon bölgesinde konuşulur. ******* 'Kuzey Tuçoncası' Northern Tutchone. Mayo, Pelly Crossing ve Carmacks yörelerinde konuşulur. Selkirk First Nation, Little Salmon Carmacks First Nation ve Na-Cho Ny’a'k Dun First Nation adlarıyla idari birlik oluştururlar. ******* 'Güney Tuçoncası' Southern Tutchone. Kwanlin Dun First Nation, Champagne Aishihik First Nation, Ta’an Kwach'an Council ve Kluane Tribal Council adlarıyla idari birlik oluştururlar. ***** Han-Guçin dilleri Gwich’in-Hän ****** 'Guçince' Gwich’in, Kutchin. Alaska ve Kanada'da Kuzeybatı Toprakları ile Yukon bölgelerinde konuşulur. ******* Neetsʼaii Gwich’in. Alaska'da Arctic Village yöresinde yaşarlar. ******* Dendu Gwich’in. Alaska'da Birch Creek yöresinde yaşarlar. ******* Draan’jik Gwich’in. Alaska'da Chalkyitinsk yöresinde yaşarlar. ******* Danzhit Hanlaik Gwich’in. Alaska'da Circle yöresinde yaşarlar. ******* Gwich’yaa Gwich’in. Alaska'da Fort Yukon yöresinde yaşarlar. ******* Vuntut Gwich’in. Kanada'da Yukon bölgesinin Old Crow yöresinde yaşarlar. ******* Teetl’it Gwich’in. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları bölgesinin Fort McPherson yöresinde yaşarlar. ******* Gwich’ya Gwich’in. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları bölgesinin Arctic red River yöresinde yaşarlar. ******* Edhiitat Gwich’in. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları bölgesinin Aklavik yöresinde yaşarlar. ******* Nihtat Gwich’in. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları bölgesinin İnuvik yöresinde yaşarlar. ****** 'Hanca' Hän ******* Alaska Hancası Hän Hwëch’in; İngilizce Eagle dialect. Alaska'da Eagle yöresinde konuşulur. ******* Kanada Hancası Tr’ondëk Hwëch’in; İngilizce Dawson dialect, Mooseheide dialect. Kanada'da Dawson yöresinde konuşulur. **** Kuzeybatı Kanada Atabask dilleri Northwestern Canada subgroup ***** Tahltan-Kaska dilleri Tahltan-Kaska, Tahltan-Tagish-Kaska, Central Cordillera ****** 'Tagişçe' Tāgish; İngilizce Tagish. Konuşanı 2 kişidir. Tagişler, Yukon bölgesindeki Carcross yöresinde Tlingitler ile birlikte Carcross/Tagish First Nation adı altında idari birlik oluştururlar. ****** 'Tahltanca' Tahltan, Nahanni. Kanada'da Britanya Kolombiyası bölgesinde Telegraph Creek, Dease Lake ve İskut yörelerinde 35 kişi tarafından konuşulur. ****** 'Kaskaca' Dene K’éh, Dene Zágé; İngilizce Kaska, Nahanni, Eastern Nahane. Kanada'da Yukon bölgesinde Liard First Nation ve Ross River-Dena Council adları altında idari birlik oluştururlar. ******* Liard şivesi Liard dialect ******* Pelly Banks şivesi Pelly Banks dialect ******* Ross River şivesi Ross River dialect ***** Daneza-Sekani dilleri Beaver-Sekani, Southeastern Cordillera ****** 'Danezaca' Dane-ẕaa Ẕáágé ᑕᓀᖚ; İngilizce Dunneza, Beaver. Kanada'da Britanya kolombiyası bölgesinde konuşulur. ****** 'Sekanice' Tsekʼehne; İngilizce Sekani. Kanada'da Britanya kolombiyası bölgesinde konuşulur. Carrier Sekani Tribal Council adı altında idari birlik oluştururlar. ******* Sustut’enne ******* Saschojan ******* Tsay Keh Dene ******* McLeod Lake Dene ******* Kwada Hi (Fort Ware) ***** 'Slavey dilleri' Slavey, Slave, Slavi, Slavey-Hare or Hare-Slavey, Mackenzian. İngilizce adları köle (slave) kelimesinden çıkmışdır ve bu anlamı "bertaraf " etmek için y harfi eklenmiştir. ****** 'Denetaca' ya da Güney Slaveycesi Dene Dháh (dil), ᑌᓀ ᒐ Dene Tha’ (halk); İngilizce South Slavey, Etchaottine. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları, Alberta ve Britanya Kolombiyası bölgelerinde konuşulur. ******* Bistcho şivesi Kegúnht’u; İngilizce Bistcho Lake dialect ******* Assumption/Habay şivesi Xewónht’e; İngilizce Assumption/Habay dialect ******* Fort Vermilion/Eleshe şivesi Xewónst’e; İngilizce Fort Vermilion/Eleshe dialect ****** 'Satuca' ya da Kuzey Slaveycesi Sahtúot'ı̨nę Yatı̨́ ᓴᑋᕲᖌᑎᑊᐠᓀᐠ ᔭᕱ; İngilizce North Slavey. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları bölgesinde konuşulur. ******* Kaşogotinece K’áshogot’ine ᑲᑊᗱᑯᑎᑊᓀ ; İngilizce Hare, Kawchodinne. Ft. Goud Hope ve Colville Lake yörelerinde konuşulur. ******* Satugotinece Sahtúgot’ine ᓴᑋᕲᒼᑯᑎᑊᓀ ; İngilizce Bear Lake or Bearlake, Satudene. Ft. Franklin yöresinde konuşulur. ******* Şigotinece Shihgot’ine ᗰᑋᑯᑎᑊᓀ ; İngilizce Mountain. Ft. Norman ve Norman Wells (Tłegǫ́hłı̨) yörelerinde konuşulur. ***** 'Tlınçonca' Tłı̨chǫ Yatiì; İngilizce Dogrib.Kanada'da Kuzeybatı toprakları bölgesinde konuşulur. ****** Asıl Tlınçonca Dogrib proper. Rae (Behchoko), Detah, Rae Lakes (Gameti), Lac la Martre (Whati) ve Snare Lake (Wekweeti) yörelerinde konuşulur. ****** Sarıbıçak Tlınçoncası Yellowknife dialect. Yellowknife (Ndilo, Dettah) yöresinde konuşulur. ***** 'Denesulinece' Dëne Sųłiné; İngilizce Dene, Denesuline, Chipewyan. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları, Nunavut, Alberta ve Saskatchewan bölgelerinde konuşulur. **** † 'Tsetsautça' Wetaŀ; İngilizce Tsetsaut, Wetalh. Alaska ve Britanya Kolombiyası bölgelerinde konuşulurdu. **** 'Tsutinaca' Tsuut’ina; İngilizce Sarcee, Sarsi. Kanada'da Alberta bölgesinde konuşulur. **** Merkezi Britanya Kolombiyası Atabask dilleri Central British Columbia, Carrier-Chilkotin) ***** Dakel dilleri ya da lehçeleri [İngilizce Babine-Witsuwit’en-Carrier, Dakelh (sensu lato). Kanada'da Britanya Kolombiyası bölgesinde konuşulur. Sekani Atabaskları ile birlikte Carrier Sekani Tribal Council idari birliğini oluştururlar. ****** 'Nadoten-Vetsuvetence' Babine-Witsuwit’en, Northern Carrier ******* Nadotence Nadot’en; İngilizce Babine ******** Babine gölü şivesi Lake Babine ******** Takla gölü şivesi Takla Lake. Takla Lake First Nation kabilesi olarak Carrier Sekani Tribal Council idari birliğine bağlıdırlar. ******* Vetsuvetence Wets’uwet’en; İngilizce Witsuwit’en, Wetsuwet’en). Wets’uwet’en First Nation adı altında Carrier Sekani Tribal Council idari birliğine bağlıdırlar. ******** Moricetown ******** Hagwilget ******** Wetsuwet’en ******** Skin-Tayi ******** Nee-Tahl-Buhn ****** 'Dakelce' ya da Asıl Dakel dilleri [kendilerince Dakelh, Yinka Déné, Yinka Whut’en; İngilizce Dakelh dialects or languages ******* Dakelce Dakelhghuni; İngilizce Dakelh, Carrier, Central Carrier, Nak’albun/Dzinghubun dialect, Stuart/Trembleur dialect, Stuart-Trembleur Lake dialect. Tl’azt’en Band, Nak’aẕdli Band ve Yekooche Band kabilelerince konuşulur. ******* Güney Dakelcesi Dakelhghunek; İngilizce Southern Carrier ******** Neçako Dakelcesi Nechakoh dialect, Fraser/Nechako dialect ********* Lheidli şivesi Lheidli dialect. Lheidli T’enneh kabilesince konuşulur. ********* S̠aik’uẕ şivesi Saikuz or Stoney Creek dialect. S̠aik’uẕ First Nation (ya da eski adıyla Stoney Creek Band) kabilesince konuşulur. ********* Nadleh şivesi Nadleh dialect. Nadleh Whut’en Band kabilesince konuşulur. ********* Stelakoh şivesi Stelakoh dialect. Stelakoh Band kabilesince konuşulur. ********* Tesetl’adak şivesi Tesetl’adak or Cheslatta dialect. Cheslatta Band kabilesince konuşulur. ******** Blackwater Dakelcesi Blackwater dialect ********* Lhtakoh şivesi Lhtakoh dialect. Red Bluff Band kabilesince konuşulur. ********* Ndazko şivesi Ndazko or Nazko dialect. Nazkoh Band kabilesince konuşulur. ********* Lhoosk’us şivesi Lhoosk’us or Kluskus dialect. Kluskus Band kabilesince konuşulur. ********* Lhk’acho şivesi Lhk’acho or Ulkatcho dialect. Ulkatcho Band kabilesince konuşulur. ***** 'Çilkotince' Tsilhqoxt’in; İngilizce Tsilhqot’in, Chilkotin. Kanada'da Britanya Kolombiyası bölgesinde konuşulur. ***** 'Nikolaca' Stuwix, Similkameen, Stuichamukh; İngilizce Nicola. Kanada'da Britanya Kolombiyası bölgesinde konuşulurdu. Şimdi ölü bir dildir. *** Pasifik Atabask dilleri Pacific Coast Athabaskan; Rusça тихоокеанские прибрежные атабаскские языки **** Kwalhioqua-Tlatskanie Kwalhioqua-Clatskanie. Kimileri Kuzey Atabask dillerinde sınıflandırır. ***** Kwalhioqua Kwalhioqua. ABD'da Vaşington eyaletinde konuşulmuş. ****** Willapa ****** Suwal ***** Tlatskanie Clatskanie, Tlatskanie. ABD'da Oregon eyaletinde konuşulmuş. **** Oregon Atabask dilleri Oregon Athabaskan ***** Umpqua ****** Upper Umpqua ****** Cow Creek ***** Coquille-Tolowa (Tolowa-Galice) ****** Tolowa-Chetco ******* Tolowa (Smith River) ******* Chetco ****** Tututni-Coquille ******* Tututni (Rogue River) ******* Coquille (Upper Coquille, Mishikhwutmetunee) ****** Galice-Applegate or Applegate-Galice ******* Dakubetede (Applegate) ******* Taltushtuntede (Galice) ****** Kwatami **** Kaliforniya Atabask dilleri California Athabaskan ***** Hupa-Chilula ****** Chilula-Whilkut ******* Chilula ******* Whilkut ****** Hupa-Tsnungxwe ******* 'Hupaca' Na:tinixwe, Dining’xine:wh; İngilizce Hupa, Hoopa. ABD'nin Kaliforniya eyaletinde konuşulur. ******* Tsnungxwe ***** Mattole-Wailaki ****** Mattole (Mattole-Bear River) ******* Mattole ******* Bear River (Nekanni) ****** Eel River dilleri ******* Kato (Cahto) ******* Lassik ******* Nongatl ******* Sinkyone ******** Northern Sinkyone (Lholankok Sinkyone) ******** Southern Sinkyone (Shelter Cove Sinkyone) ******* Wailaki ******** Eel Wailaki ******** North Fork Wailaki ******** Pitch Wailaki *** Güney Atabask dilleri Southern Athabaskan, Apachean; Rusça южные атабаскские языки. Apaçi dilleri olarak da bilinir. **** Ova Apaçi dilleri Plains Apachean ***** 'Ova Apaçicesi' Náʼįįsha; İngilizce Plains Apache, Kiowa Apache, Oklahoma Apache. Konuşanı bir iki kişi olup Oklahoma'da Na-Dene olmayan Kiowa'lar arasında yaşarlar. **** Navaho-Apaçi dilleri Navajo-Apache, Southwestern Apachean ***** Doğu Apaçi dilleri Eastern Apachean ****** 'Hikarilaca' Abáachi mizaa ; İngilizce Jicarilla, Jicarilla Apache. New Mexico'nun kuzeyi ile Kolorado'nun güneyinde konuşulur. ******* Llanero ******* Hoyero ****** 'Lipanca' Lipan, Lipan Apache. New Mexico'nun doğusu ile Teksas'ın batısında konuşulur. ***** Batı Apaçi dilleri Western Apachean ****** 'Meskalero-Çirikavaca' Mescalero-Chiricahua ******* Çirikavaca Chiricahua, Chiricahua Apache. Arizona'nın güneyi ile New Mexico'nun güneybatısında konuşulur. Ünlü Apaçi kahramanı Geronimo'nun anadilidir. ******** Chiricahua ******** Mimbreño ******** Mogollon ******* Meskaleroca Mescalero, Mescalero Apache. New Mexico'nun orta bölgelerinde konuşulur. ****** 'Batı Apaçicesi' Ndee biyatiʼ / Nnee biyatiʼ ; İngilizce Western Apache, Coyotero. Arizona'nın orta bölgelerinde konuşulur. Günümüzde Apaçi adı daha çok bu dili konuşanlar için kullanılmaktadır. ******* Cibecue ******* Kuzey Tontocası Northern Tonto ******* Güney Tontocası Southern Tonto ******* San Carlos ******** Tsézhiné (Arivaipa) ******** Pinal ******** Apache Peaks ******** San Carlos proper ******* White Mountain ****** 'Navahoca' Diné bizaad; İngilizce Navajo, Navaho. Arizona, New Mexico, Utah ve Kolorado eyaletlerinde konuşulur. Konuşanı en kalabalık Na-Dene dilidir.
Kaynaklar
Vikipedi

Na-Dene Dilleri

Kaynaklar

Na-Dene Kızılderilileri

Na-Dene

Dene-Yenisey dilleri

Atabask Dilleri

Haydaca

Tanana dilleri

Dene

Siyu dilleri